Jesień polskiego średniowiecza – państwo, społeczeństwo i kultura w XIV i XV wieku
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Niespodziewana utrata Pomorza Gdańskiego stanowiła dla Władysława Łokietka dotkliwą stratę na początku jego drogi do zjednoczenia ziem polskich. Czyj podstęp pozbawił Polskę dostępu do Bałtyku?
Po śmierci Wacława II czeskiego Władysław Łokietek wrócił do Polski. Wśród dzielnic, które uznały jego zwierzchność, było Pomorze Gdańskie. Ponieważ książę dążył do osłabienia dominującego na Pomorzu rodu Święców, ci zbuntowali się i w 1307 roku złożyli hołd Marchii Brandenburskiej. Jej wojska zajęły teren nowego lenna. Opór stawiał jedynie Gdańsk broniony przez sędziego Boguszę. Za zgodą Łokietka na odsiecz wezwano Krzyżaków, którzy w 1308 roku, zgodnie ze złożoną obietnicą, usunęli Brandenburczyków, ale sami opanowali miasto i gród, dokonując jednocześni rzezi mieszkańców. W ręce zakonu w 1309 roku wpadło całe Pomorze Gdańskie. Polska odzyskała je dopiero w 1466 roku.
Bezczelny podstęp Krzyżaków w Gdańsku
Warszawa wkracza na karty historii. Sąd papieski w Warszawie w 1339 roku
Podczas II wojny światowej Niemcy nie zdołali odnaleźć dzieł Jana Matejki, przypominających o polskich triumfach nad Krzyżakami. Ocalał także mniej znany obraz ukazujący pierwszą wielką klęskę zakonu. Co to za dzieło i kto był jego autorem?
Gdy potężne Prusy rozgromiły w 1870 roku Francję i szykowały się do zjednoczenia Niemiec, Marian Jaroczyński – malarz i litograf – postanowił upamiętnić jeden z największych triumfów Polski nad zakonem krzyżackim – zwycięstwo w wojnie trzynastoletniej. Obraz II pokój toruński ukazuje chwilę podpisania traktatu z 1466 roku. Polska zdobyła wówczas Pomorze Gdańskie, Warmię, ziemię chełmińską i Żuławy, a Krzyżacy stawali się lennikami króla polskiego. Dzieło Jaroczyńskiego uzyskało złoty medal na Wystawie Powszechnej w Wiedniu w 1873 roku, po czym artysta przekazał je poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk. W 1938 roku obraz trafił do Torunia. II wojnę światową przetrwał w ukryciu. Od 1966 roku II pokój toruński jest prezentowany w Ratuszu Staromiejskim, oddziale toruńskiego Muzeum Okręgowego.
II traktat toruński. Obraz Mariana Jaroczyńskiego w Muzeum Okręgowym w Toruniu
Piastowie bywali książętami i królami. Kto spośród przedstawicieli naszej pierwszej dynastii ozdobił swe skronie koroną cesarską?
Anna, córka księcia Henryka II świdnickiego, osierocona w wieku zaledwie sześciu lat, trafiła najpierw pod opiekę stryja Bolka II Małego, a następnie na dwór królowej Węgier Elżbiety Łokietkówny. Piastówną zainteresował się król Czech Karol IV Luksemburski, który podporządkował sobie wszystkie księstwa śląskie, z wyjątkiem ziem Bolka II. Anna, jedyna dziedziczka księstwa świdnicko-jaworskiego, miała poślubić syna Karola. Gdy jednak młody Luksemburczyk zmarł, a wkrótce po nim zakończyła swe życie jego matka, Karol sam ożenił się z Anną w 1353 roku. Dwa lata później Karol i Anna zostali koronowani w Rzymie na cesarza i cesarzową.
Włoska przygoda. Cesarska koronacja Anny Świdnickiej w Rzymie
Z Cieszyna do Londynu, czyli Małgorzata Piastówna na dworze angielskim
Polak – Węgier, dwa bratanki? Dzieje średniowiecza dowodzą, że nie zawsze tak było. Do jakich krwawych zajść pomiędzy przedstawicielami obu narodów doszło w średniowiecznym Krakowie?
Po śmierci Kazimierza Wielkiego tron polski objął Ludwik Węgierski. W rzeczywistości władzę w jego imieniu sprawowała matka Elżbieta Łokietkówna. Choć była siostrą Kazimierza, to nie cieszyła się nad Wisłą szczególną popularnością. Zarzucano jej lekceważenie bezpieczeństwa państwa i nadmierną skłonność do rozrywek. Ponadto otaczała się węgierskimi dworzanami… W 1376 roku panoszący się w Krakowie Węgrzy wywołali bójkę z Polakami. Podczas zamieszek zginął, usiłujący przywrócić spokój, starosta krakowski Jasiek Kmita. To rozwścieczyło Polaków, którzy w trakcie okrutnej rzezi zabili około 160 „bratanków”. Sama królowa postanowiła wyjechać na Węgry.
O śmierci Jaśka Kmity. Relacje polsko-węgierskie za panowania Ludwika Węgierskiego
Polityka dynastyczna Jagiellonów miała na celu zdobycie wpływów w Europie Środkowej. Służyły temu starannie planowane małżeństwa. Czasami wiązały się one z prawdziwie gorącymi uczuciami. Kogo obdarzył wielką miłością Zygmunt Stary?
Najbardziej znaną żoną Zygmunta Starego była Bona, włoska księżniczka z rodu Sforzów. Wcześniej jednak król ożenił się z Barbarą z węgierskiego rodu magnackiego Zápolyów. 45-letni monarcha poślubił 17-letnią dziewczynę w 1512 roku i całkowicie uległ jej urokowi. Była ładna, skromna i pobożna. Towarzyszyła Zygmuntowi w większości podróży; urodziła dwie córki. Zmarła po zaledwie trzech latach małżeństwa, pogrążając władcę w głębokiej żałobie. To dla niej miała być przeznaczona wspaniała kaplica na Wawelu, która z czasem – jako kaplica Zygmuntowska – stała się miejscem upamiętnienia ostatnich Jagiellonów.
W cieniu królowej Bony. Pierwsza żona Zygmunta Starego, Barbara Zápolya
Gdańsk, strategicznie położony u ujścia Wisły, stał się prawdziwie potężnym ośrodkiem dzięki związkowi z Polską. Który z władców nadał Gdańskowi przywileje gwarantujące znakomite warunki rozwoju?
Wojna trzynastoletnia, która przyniosła zakonowi krzyżackiemu klęskę i utratę Pomorza Gdańskiego, znacznie obciążyła skarb polski. Z pomocą finansową pośpieszyła społeczność Prus. Ogromną sumę wyłożył Gdańsk. W dowód wdzięczności król Kazimierz Jagiellończyk odwiedził w 1457 roku miasto i nadał tak zwany wielki przywilej. Dokument przewidywał połączenie rozproszonych dotąd gmin w jeden ośrodek i uznawał, że na jego terenie będzie obowiązywać jedynie prawo miejskie. Gdańszczanie zyskiwali możliwość bicia własnej monety i swobodnego handlu towarami z Polski, Litwy i Rusi. Wkrótce Gdańsk stał się największym miastem Polski – w XVI wieku liczba ludności dwukrotnie przekraczała liczbę mieszkańców stołecznego Krakowa.
Początek potęgi Gdańska. Wielki przywilej Kazimierza Jagiellończyka
W XV wieku większość miast polskich traciła swą niezależność, a mieszczanie ulegali dominacji szlachty. Jaki sławny kryminalny incydent z życia piętnastowiecznego Krakowa ukazuje utratę sądowniczej odrębności przez mieszczan?
W 1461 roku w Krakowie Andrzej Tęczyński, brata Jana – kasztelana krakowskiego, odmówił płatnerzowi Klemensowi zapłaty za naprawę zbroi i dwukrotne brutalnie pobił rzemieślnika. W akcie zemsty tłum mieszczan zamordował butnego szlachcica. Król Kazimierz Jagiellończyk, któremu zależało na poparciu ze strony szlachty, postanowił surowo ukarać winnych – mieli oni stanąć przed sądem królewskim. Ponieważ przywileje lokacyjne zapewniały mieszczanom, że będą sądzeni wyłącznie przez sądy miejskie, wezwani usiłowali nie dopuścić do rozprawy. Mimo protestów zapadł niekorzystny dla mieszczan wyrok. Ponadto sześciu obwinionych, wydanych w ręce królewskie, zostało ściętych.
Mieszczanie kontra szlachta. Przyczyny i skutki zabójstwa Andrzeja Tęczyńskiego
Wędrując po Małopolsce, napotykamy piękne gotyckie świątynie. Niektóre z nich wzniósł na znak pokuty Kazimierz Wielki. Co skłoniło króla do hojnego sfinansowania „fundacji baryczkowskich”?
Kazimierz Wielki, nadzwyczaj zasłużony dla rozwoju państwa polskiego, nie był – niestety – wzorem cnót w życiu osobistym, a już zwłaszcza małżeńskim. Nie dotrzymywał wierności królowej Adelajdzie i oddawał się rozpuście. Gdy w 1349 roku krakowski kanonik Marcin Baryczka próbował odwieść króla od skandalicznych obyczajów, rozgniewany monarcha rozkazał porwać i zamordować duchownego. Aby odwrócić od siebie gniew Kościoła, zwrócił się o wyznaczenie pokuty do papieża. Klemens VI polecił Kazimierzowi wybudować szereg nowych świątyń. Król gorliwie przystąpił do działania. Powstały kościoły w Wiślicy, Stopnicy, Szydłowie, Zagości, Kargowie i najpiękniejszy, obecnie będący katedrą, w Sandomierzu.
Dlaczego zginął kanonik Marcin Baryczka?
Tajemnicza śmierć wielkopolskiego możnowładcy Maćka Borkowica
Jedną z największych zasług Kazimierza Wielkiego było ustanowienie w Krakowie uniwersytetu. W pierwszej polskiej uczelni zabrakło jednak miejsca dla bardzo ważnego wydziału – jakiego i dlaczego?
Król Kazimierz w 1363 roku zwrócił się do papieża z prośbą o zgodę na utworzenie uniwersytetu w stolicy państwa. Rok później wydał przywilej powołujący do życia uczelnię składającą się z katedr (wydziałów): pięciu prawa rzymskiego, trzech prawa kanonicznego, dwóch medycyny i jednej sztuk wyzwolonych. Zabrakło, bardzo istotnej w średniowieczu, katedry teologii. Historycy przypuszczają, że po prostu Kazimierz nie zabiegał o jej utworzenie, ponieważ przede wszystkim zależało mu na kształceniu prawników niezbędnych do funkcjonowania administracji i dyplomacji.
Pamiątką po pobycie Wita Stwosza w Krakowie jest nie tylko wspaniały ołtarz mariacki. Który z polskich władców został upamiętniony niezwykłym kamiennym nagrobkiem wyrzeźbionym przez mistrza z Horb nad Neckarem?
Przebywający w drugiej połowie XV wieku w Krakowie Wit Stwosz zasłużenie był uznawany za jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy schyłku średniowiecza w tej części Europy. Nic więc dziwnego, że jemu powierzono wykonanie pomnika grobowego zmarłego w 1492 roku króla Kazimierza Jagiellończyka. Mistrz wybrał jako materiał brunatnoczerwony marmur salzburski. Dzieło, które stanęło w kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu, składa się z tumby i baldachimu wspartego na ośmiu filarach. Uwagę zwraca niezwykle bogata dekoracja o wyrafinowanej symbolice. Wieńcząca sarkofag podobizna zmarłego została ukazana w pełen dramatyzmu sposób.
Śmiertelna agonia w czerwonym marmurze. Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w katedrze na Wawelu
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
