Polska Ludowa – kraina sprzeczności
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Sztuka każdej epoki ma swoich ulubionych bohaterów – świętych, władców, rycerzy lub eleganckie damy, spacerujących arystokratów, wyruszających na polowanie ziemian. Kogo najczęściej przedstawiali artyści malarze tworzący w stylu realizmu socjalistycznego?
Władze komunistyczne wymagały od artystów, by tworzyli dzieła służące propagandzie rządzącej partii. Sztuka miała być prosta i zrozumiała – realistyczna w formie oraz socjalistyczna i narodowa w treści. Od malarzy i rzeźbiarzy oczekiwano ukazywania wizerunków zwykłych, prostych ludzi podczas codziennych zajęć: chłopów przy żniwach, murarzy na budowie, górników w kopalniach, robotników w halach fabrycznych, żołnierzy strzegących granic, aktywistów agitujących słuchaczy, nauczycieli w klasach szkolnych. Wyraziste wizerunki, żywe barwy, oczywistość przedstawień miały w prosty sposób propagować „wspólny wysiłek ludzi pracy dla dobra socjalistycznej ojczyzny”.
Propaganda sukcesu! „Podaj cegłę” Aleksandra Kobzdeja w Muzeum Narodowym we Wrocławiu
Władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wykorzystały okrągłą rocznicę chrztu Polski w 1966 roku do zorganizowania obchodów tysiąclecia państwa polskiego. Jednocześnie starały się pomniejszyć skalę i znaczenie uroczystości religijnych. Jakie działania zostały podjęte, by utrudnić Kościołowi celebrowanie Milenium?
Prymas Stefan Wyszyński starannie przygotował plan obchodów Milenium. Przez niemal cały 1966 rok w stolicach diecezji oraz ważnych ośrodkach religijnych miały być odprawiane nabożeństwa związane z rocznicą chrztu. Peregrynację po kraju odbywała kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Władze partyjne i państwowe, obawiając się niepożądanego efektu propagandowego – ukazania głębokich związków społeczeństwa z Kościołem, postanowiły utrudniać przeprowadzenie kościelnych uroczystości. Podczas mszy organizowano konkurencyjne obchody państwowe. Kopię obrazu jasnogórskiego odebrano organizatorom peregrynacji, a następnie „uwięziono” na terenie klasztoru na Jasnej Górze. Największym skandalem było odmówienie papieżowi Pawłowi VI zgody na przyjazd do Polski.
U stóp pustego papieskiego tronu. Uroczystości milenijne na Jasnej Górze w 1966 roku
Jednym z największych marzeń wielu obywateli Polski Ludowej było opuszczenie ojczyzny i rozpoczęcie nowego życia na Zachodzie. Aby osiągnąć ten cel, chwytano się różnych sposobów. O jakim pomyśle ucieczki z PRL przypomina jeden z eksponatów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie?
Pilot Eugeniusz Pieniążek, ceniony za granicą za świetne osiągnięcia szybowcowe, nie mógł opędzić się od funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, którzy – chcąc wykorzystać jego kontakty – nachodzili go i namawiali do współpracy. Własnym wysiłkiem w prywatnym mieszkaniu zbudował na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych mały, jednoosobowy samolot „Kukułka”, na którym – wykorzystując złe warunki pogodowe – wydostał się w 1971 roku z Polski. Przeleciawszy nad terytorium Czechosłowacji i Węgier, dotarł szczęśliwie do Jugosławii. Choć najpierw trafił do aresztu, to ostatecznie pozwolono mu wyjechać na Zachód. Osiadł w Szwecji, gdzie sprowadził także swą rodzinę. Po upadku komunizmu powrócił do Polski, a samolot „Kukułka” przekazał do Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie.
A kuku! Historia samolotu Kukułka ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie
Gdy władze PRL zrezygnowały z propagowania socrealizmu, przed architektami otworzyła się możliwość tworzenia budynków o zdecydowanie modernistycznym charakterze. Jaki gmach, wybudowany w Katowicach, stał się symbolem śmiałej nowoczesności w architekturze polskiej?
Każdy, kto znajdzie się w Katowicach, może odnieść wrażenie, że w centrum miasta niespodziewanie wylądował niezidentyfikowany obiekt przedstawicieli pozaziemskiej cywilizacji. Hala widowiskowo-sportowa „Spodek” odpowiada potocznym wyobrażeniom o UFO. Tymczasem jest to na wskroś modernistyczny projekt wybitnych architektów Macieja Gintowta i Macieja Krasińskiego. Prace budowlane rozpoczęły się w 1964 roku, pierwszy mecz hokejowy rozegrano w 1969 roku, a uroczyste otwarcie hali nastąpiło 9 maja 1971 roku z okazji 50. rocznicy III powstania śląskiego. „Spodek”, mogący pomieścić ponad 11 tysięcy osób, miał służyć masowym imprezom sportowym i widowiskom kulturalnym. W ciągu niemal półwiecza był sceną ważnych wydarzeń politycznych i artystycznych.
„Kosmiczne” centrum Katowic, czyli hala widowiskowo-sportowa „Spodek”
Był jednym z największych rzeźbiarzy polskich. Swą twórczością wiązał tradycje okresu międzywojennego z rzeczywistością lat powojennych. Jaka grupa prac Xawerego Dunikowskiego stanowiła bezpośrednią kontynuację serii jego przedwojennych rzeźb?
W dwudziestoleciu międzywojennym zrodziła się idea ozdobienia sklepienia Sali Poselskiej Zamku Królewskiego na Wawelu rzeźbami ukazującymi ważne postaci z historii Polski. Ich portrety miał wykonać Xawery Dunikowski. Choć ciekawy projekt zarzucono, spod dłuta Dunikowskiego wyszła seria „Głów wawelskich”. Artysta kontynuował prace nad tym cyklem po zakończeniu II wojny światowej. Tym razem wśród znamienitych przedstawicieli kultury polskiej i bohaterów narodowych w serii „Panteon kultury polskiej” znaleźli się, zgodnie z oczekiwaniem władz, przywódcy komunistyczni, jak Julian Marchlewski i Feliks Dzierżyński. Wybitne prace Dunikowskiego można oglądać w Muzeum Rzeźby imienia Xawerego Dunikowskiego, oddziale Muzeum Narodowego w Warszawie.
Ostatnie dziesięciolecia PRL odcisnęły wyraźne piętno na działalności artystów wielu dziedzin sztuki. Muzycy tworzyli utwory nawiązujące do dramatycznych wydarzeń, które skupiały uwagę całego społeczeństwa. Jaki tytuł nosi monumentalne dzieło najważniejszego polskiego kompozytora z drugiej połowy XX i początku XXI wieku Krzysztofa Pendereckiego?
Z prośbą o napisanie utworu na uroczystość odsłonięcia pomnika Poległych Stoczniowców 1970 zwrócił się w 1980 roku do Krzysztofa Pendereckiego przewodniczący Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Lech Wałęsa. Mistrz przyjął propozycję i rozpoczął prace nad dziełem, które ostatecznie przyjęło monumentalną formę zatytułowaną „Polskie Requiem”. Pierwszą część kompozycji – „Lacrimosę” – wykonano podczas odsłonięcia pomnika 16 grudnia 1980 roku. Prawykonanie pełnej – jak się wówczas zdawało – wersji utworu odbyło się w Stuttgarcie w 1984 roku, ale jeszcze do 2005 roku artysta uzupełniał dzieło o kolejne części.
„Panie kompozytorze, inni Pana koledzy odmówili”. „Polskie Requiem” Krzysztofa Pendereckiego
Wywarła ogromny wpływ na modę, a także na obyczajowość kilku pokoleń obywateli Polski Ludowej. Projektowane przez nią stroje sprzedawano w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy. Jak nazywa się autorka najpopularniejszych kolekcji strojów w PRL-u?
Barbara Hoff ukończyła historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak zyskała sławę jako najbardziej wpływowa projektantka modowa w PRL-u. Popularność zapewniły jej publikowane na łamach tygodnika „Przekrój” porady, jak samodzielnie wykonać dla siebie najmodniejsze ciuchy, i doniesienia dotyczące aktualnych trendów obowiązujących na Zachodzie. Z czasem zaczęła przygotowywać projekty ubiorów, realizowane w wielkich seriach przez państwowe zakłady odzieżowe. Stroje z „kolekcji własnych Hoff” uznawano za najmodniejsze w Polsce, a do stoiska Hoffland w domu towarowym Junior w Warszawie ustawiano się w tasiemcowych kolejkach. Przykłady najpopularniejszych modeli projektu Barbary Hoff można podziwiać między innymi w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi.
Trendsetterka i influencerka PRL-u? Barbara Hoff i jej Hoffland
Polska Ludowa długo nie mogła poszczycić się zdobyciem przez Polaka Nagrody Nobla w żadnej kategorii. Kto spośród Polaków otrzymał w latach osiemdziesiątych Nagrodę Nobla i dlaczego sprawiło to władzom poważny kłopot?
Z propagowanym przez władze wizerunkiem Polski Ludowej jako państwa, które odniosło sukces w wielu dziedzinach, kłócił się fakt, że przez 35 lat od zakończenia wojny żaden Polak nie został uhonorowany Nagrodą Nobla. Prawdziwie gorzką pigułkę przyszło przełknąć rządzącym, gdy w 1980 roku Akademia Szwedzka nagrodę w dziedzinie literatury przyznała Czesławowi Miłoszowi. Poeta, pisarz, badacz literatury przebywał od 1951 roku na emigracji i krytycznie wypowiadał się o panującej w Polsce rzeczywistości. Tak znamienitego wyróżnienia władze nie mogły zignorować i wyraziły oficjalną radość, umożliwiając nawet Miłoszowi złożenie wizyty w Polsce w 1981 roku. Jeszcze większym ciosem było przyznanie Pokojowej Nagrody Nobla Lechowi Wałęsie, przywódcy Solidarności. Rządzący uznali to za motywowaną politycznie, niedopuszczalną ingerencję w wewnętrzne sprawy Polski.
Noblista w Lublinie. Czesław Miłosz doktorem honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Przez kilkadziesiąt powojennych lat Polska, podporządkowana Związkowi Radzieckiemu, pozostawała na marginesie wydarzeń międzynarodowych i nie wzbudzała większego zainteresowania. Zmieniło się to nagle za sprawą fali strajków latem 1980 roku. Jaki znak stał się powszechnie znanym w świecie symbolem wydarzeń lat 1980–1981 i kto go zaprojektował?
Podczas strajków z sierpnia 1980 roku, kierowanych przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Stoczni Gdańskiej imienia Lenina, protestujący malowali transparenty informujące o swych celach i drukowali setki materiałów donoszących o przebiegu akcji. Stale powtarzało się w nich słowo „solidarność”. Taki też tytuł nosił Strajkowy Biuletyn Informacyjny, wydawany wówczas w stoczni. Popularne hasło często przybierało na stoczniowych murach formę odręcznego napisu wykonanego szerokim pędzlem. W oparciu o ten motyw artysta plastyk Jerzy Janiszewski zaprojektował znak, w którym litery słowa „solidarność” wyglądają jak wzajemnie wspierający się ludzie, ponad którymi powiewa polska flaga. Symbol natychmiast trafił na niezliczone druki, koszulki i flagi, a następnie stał się znakiem i nazwą pierwszego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego za „żelazną kurtyną”.
Świat demokratyczny niemal 10 lat podziwiał bezkrwawą walkę Solidarności o demokrację i suwerenność Polski. Wielkie uznanie zyskał sposób, w jaki przystąpiono do pokojowego likwidowania systemu komunistycznego. Jakie wydarzenia zapoczątkowały proces transformacji ustrojowej w Polsce w 1989 roku?
Schyłek lat osiemdziesiątych ostatecznie skompromitował system realnego socjalizmu i udowodnił nieudolność władz komunistycznych. Rządzący, nie potrafiąc przeprowadzić skutecznych reform gospodarczych i wykorzystując poluzowanie kontroli ze strony Związku Radzieckiego, ugięli się pod kolejną falą protestów i strajków, która przetoczyła się przez Polskę wiosną i latem 1988 roku. Władze zaproponowały przedstawicielom opozycji podjęcie rozmów przy Okrągłym Stole. Choć przyjęcie tej oferty wydawało się ryzykowne, liderzy Solidarności przystąpili do dialogu z władzami. W efekcie obrad Okrągłego Stołu (i poufnych negocjacji w Magdalence) uzgodniono przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów do sejmu i w pełni demokratycznych wyborów do nowo powołanego senatu. Kandydaci Solidarności odnieśli pełny sukces, co zapoczątkowało demontaż systemu komunistycznego.
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
