Złoty wiek, srebrny wiek – Polska ostatnich Jagiellonów i pierwszych królów elekcyjnych wobec nowożytnej Europy
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Był jednym z najwybitniejszych humanistów działających na ziemiach polskich u schyłku XV wieku. Jak się nazywał wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka i jak został upamiętniony w jednym z krakowskich kościołów?
Filippo Buonaccorsi, zwany Kallimachem, przybył nad Wisłę jako ścigany uczestnik spisku na życie papieża Pawła II. Wybitny talent umożliwił mu rozwinięcie świetnej kariery. Został nauczycielem królewiczów Jana Olbrachta i Aleksandra, realizował poufne misje dyplomatyczne. Gdy zmarł w 1496 roku, przygotowanie wspaniałego epitafium zlecono najprawdopodobniej Witowi Stwoszowi. Odlana w brązie płaskorzeźba znajduje się do dzisiaj w krakowskim kościele Dominikanów pod wezwaniem Świętej Trójcy.
Do tego wydarzenia przyczyniły się brak dbałości o własne księstwo i zapewne pijaństwo. Kiedy i w jakich okolicznościach Mazowsze zostało ostatecznie włączone do Korony Królestwa Polskiego?
Dwaj ostatni Piastowie mazowieccy, Stanisław i Janusz, czas spędzali głównie na ucztach i rozrywkach. Ich księstwo, stanowiące lenno Polski, systematycznie słabło. Obaj zmarli niespodziewanie, w wieku zaledwie dwudziestu paru lat: Stanisław w 1524, a Janusz w 1526 roku. Król Zygmunt Stary niezwłocznie, w 1526 roku, włączył Mazowsze do Polski. Nagła śmierć Piastów spowodowała falę plotek. O otrucie książąt posądzano nawet królową Bonę. Na podstawie opinii specjalnej komisji król stwierdził, że śmierć miała charakter naturalny. Kronikarz Marcin Bielski sugerował, że Janusz zatruł się alkoholem. Wyjątkowym upamiętnieniem zmarłych braci jest piękny, podwójny nagrobek w warszawskiej archikatedrze Świętego Jana.
Szesnastowieczna Polska żyła tym romansem. Potajemny ślub monarchy doprowadził do gorącego konfliktu. Na koronację której spośród trzech żon Zygmunta Augusta nie chcieli wyrazić zgody ani posłowie, ani senatorowie, ani nawet matka monarchy?
Młody monarcha jeszcze za życia swego ojca sposobił się do samodzielnego sprawowania władzy, spędzając w latach czterdziestych XVI wieku większość czasu na Litwie. Tam nawiązał bliską zażyłość ze świeżo owdowiałą, piękną wojewodziną trocką Barbarą Radziwiłłówną, a po śmierci pierwszej żony, Elżbiety Habsburżanki, zawarł z wybranką potajemne małżeństwo. Gdy zmarł Zygmunt Stary, August postanowił doprowadzić do koronacji Barbary. Wywołało to gwałtowny opór w Krakowie. Królowi udało się w 1550 roku postawić na swoim, ale Radziwiłłówna wkrótce zmarła. Wielka miłość i nieutulony żal króla stały się inspiracją dla pokoleń artystów.
Kochanka – żona – królowa. Barbara Radziwiłłówna w szponach miłości i polityki
Gdy stolicą państwa wciąż jeszcze był Kraków, rosło stopniowo znaczenie Warszawy, do której na sejmy zjeżdżali posłowie. Aby ułatwić dostęp do miasta, konieczne okazało się zapewnienie stałej przeprawy przez Wisłę. Kto i kiedy postanowił wybudować pierwszy most spinający oba warszawskie brzegi rzeki?
Śmiałe dzieło podjął Zygmunt August, który wykonanie zadania zlecił Erazmowi z Zakroczymia. Prace, pod nadzorem starosty warszawskiego Zygmunta Wolskiego, rozpoczęto w 1568 roku. Ciężkie warunki naturalne i konieczność poniesienia wysokich kosztów opóźniały budowę, jednak monarcha zdążył przed śmiercią (zmarł w 1572 roku) przejść przez nieukończoną przeprawę. Ostatecznie długi na 500 metrów most otwarto z okazji pierwszej wolnej elekcji w 1573 roku. W kolejnych latach Wisła kilkakrotnie uszkadzała budowlę. Ostatecznie zniszczyła ją kra w 1603 roku. Na kolejny stały most przyszło czekać miastu do 1864 roku!
Podjęta w 1596 roku próba podporządkowania polskich wyznawców prawosławia Kościołowi katolickiemu wzbudziła sprzeciw części duchowieństwa obrządku wschodniego. Jak nazywał się jeden z głównych przeciwników unii brzeskiej, zwierzchnik sławnego klasztoru w Supraślu?
Według postanowień unii, podpisanej w 1596 roku w Brześciu nad Bugiem, hierarchowie Kościoła prawosławnego z ziem Rzeczypospolitej zrywali z zależnością od patriarchatu Konstantynopola i uznawali zwierzchność papieża. W rezultacie powstał Kościół grekokatolicki, zwany unickim. Zygmunt III Waza liczył, że uniemożliwi to Moskwie próby podporządkowania sobie ludności prawosławnej na wschodnich terenach państwa polsko-litewskiego. Z zawartym porozumieniem nie pogodziła się część wiernych i duchownych, a wśród nich archimandryta monastyru w Supraślu Hilarion Massalski. Za jego przykładem poszli mnisi z supraskiego klasztoru. Niezłomny archimandryta aż do śmierci w 1609 roku przeciwstawiał się unii. Dopiero w 1635 zakonnicy z Supraśla zostali zmuszeni do przyłączenia się do Kościoła unickiego.
Gromił wojska moskiewskie i szwedzkie. Uderzał niespodziewanie, wzbudzając popłoch przeciwników. Jak się nazywał jeden z najwybitniejszych hetmanów polskich przełomu XVI i XVII wieku, który – dzięki błyskotliwie prowadzonym kampaniom – zyskał „burzowy” przydomek?
Krzysztof Mikołaj Radziwiłł, zwany „Piorunem”, już jako młody człowiek zwrócił uwagę swym talentem wojskowym. Godność hetmana polnego litewskiego otrzymał w 1572 roku, w wieku zaledwie 25 lat. Podczas wojen Stefana Batorego z Moskwą zasłynął śmiałym rajdem nad Wołgę, czym uniemożliwił carowi Iwanowi IV Groźnemu przyjście z odsieczą obleganemu przez polskiego króla Pskowowi. W 1589 roku został hetmanem wielkim litewskim. Ciężkie straty zadał na początku XVII wieku atakującym Inflanty Szwedom. Zmarł w 1603 roku. W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie można podziewać wspaniałą zbroję wedle tradycji należącą do „Pioruna”.
Zbroja „Pioruna”. Pamiątka po wybitnym hetmanie w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego
Lekarz, przyrodnik, historyk, filozof, pedagog. Prawdziwy człowiek renesansu w baroku… Kim był i z którym miastem związał swe życie autor monumentalnej syntezy historii naturalnej, na której kartach ukazano wizerunki kilku tysięcy zwierząt i baśniowych stworów?
Jan Jonston (1603–1675), z wykształcenia medyk, z powołania popularyzator wiedzy, zawodowo realizował się jako przełożony (scholarcha) gimnazjum w Lesznie. W tym też mieście pracował nad swoimi dziełami z zakresu medycyny i historii. Najważniejszą pracą Jonstona okazała się jednak „Historiae naturalis”, wydana w sześciu tomach w latach 1650–1653. Autor, wzorując się na zagranicznych publikacjach, pragnął przedstawić całość wiedzy na temat fauny świata. Obok informacji o faktycznie istniejących stworzeniach zamieścił również wiadomości o takich, które znane były jedynie z legend i baśni – o smokach, gryfach czy jednorożcach. Przepięknie ilustrowany egzemplarz tego opracowania należy do kolekcji Muzeum Okręgowego w Lesznie.
Tajemnice świata zwierząt w nowożytnym Lesznie. Jan Jonston (1603–1675) i jego „Historiae naturalis”
Od XIII wieku stale pustoszyli pogranicze ziem polskich. Budzili popłoch, uprowadzali jeńców. Który z tradycyjnych przeciwników Polski wspomagał wojska Rzeczypospolitej w zmaganiach ze Szwedami podczas potopu?
Na początku 1656 roku położenie sił wiernych Janowi Kazimierzowi było nadzwyczaj trudne. Kampania, której cel stanowiło wyparcie Szwedów z Polski, dopiero się zaczynała. Do przymierza przeciwko Rzeczypospolitej sposobili się – wraz ze skandynawskim najeźdźcami – Kozacy, Siedmiogrodzianie, Brandenburgia i zdradzieccy Radziwiłłowie. Perspektywa upadku państwa polsko-litewskiego już wcześniej niepokoiła władcę Tatarów Mehmeda IV Gereja. Na mocy sojuszu, zawartego dwa lata wcześniej z Janem Kazimierzem, chan krymski przysłał z odsieczą dwutysięczny korpus, którym dowodził Subchan Gazi agi. Tatarzy wzbudzali popłoch Szwedów, walcząc pod Warszawą, i przerażenie Brandenburczyków, pustosząc Prusy. O tym ciekawym epizodzie stosunków polsko-tatarskich przypomina obraz Jana Filipa Lempkego ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego.
Wojny religijne, pochłaniające w XVI i XVII wieku tysiące ofiar w państwach europejskich, szczęśliwie omijały Polskę. Jednak tuż za granicą, na habsburskim Śląsku, luteranie byli poddawani srogim represjom. Jak polscy protestanci starali się zapewnić współwyznawcom możliwość uczestniczenia w zakazanych przez Habsburgów nabożeństwach?
Wojna trzydziestoletnia z lat 1618–1648 dramatycznie pogorszyła sytuację innowierców na ziemiach Cesarstwa Niemieckiego. Nie chcąc porzucać swego wyznania, szukali oparcia na ziemiach polskich. Specjalnie z myślą o prześladowanych luteranach, wzniesiono wzdłuż granicy ze Śląskiem szereg kościołów ucieczkowych i granicznych, w których udzielano posługi religijnej habsburskim poddanym. Jedna z takich świątyń powstała w Szlichtyngowej. Miejscowość tę założył w 1644 roku, za zgodą Władysława IV, Jan Jerzy Schlichting, wielokrotny poseł na sejm, obrońca zasad tolerancji. Ufundowany przezeń Dom Boży zbudowano rok później. Kościół przetrwał liczne kataklizmy i burze dziejowe, nie oparł się jednak pożarowi w 1995 roku.
Wielcy wodzowie, monarchowie, naukowcy… Mogłoby się zdawać, że uczestnikami historii nowożytnej byli wyłącznie mężczyźni. Tymczasem często znaczącą rolę w pierwszoplanowych wydarzeniach odgrywały kobiety. Komu najtajniejsze misje zlecała królowa Maria Kazimiera Sobieska?
Szpieg, dyplomata, tajny emisariusz… W wiele ról przyszło się wcielać Małgorzacie z Durantów Kotowskiej, damie cieszącej się pełnym zaufaniem Marii Kazimiery. Gdy Jan III postanowił sprzymierzyć się z Cesarstwem, Wenecją i Państwem Kościelnym przeciwko Turkom, Kotowska wyruszyła w objazd po Europie. Prowadziła tajne rozmowy na dworze cesarskim w Pradze i negocjowała z senatorami Republiki Weneckiej. Po powrocie do Warszawy utrzymywała bliskie kontakty z zagranicznymi dyplomatami, a uzyskane od nich informacje przekazywała królowej. Polityka była zapewne jej żywiołem. Nie doczekała się potomstwa. Zmarła, zapisując znaczne sumy Kościołowi.
Małgorzata Kotowska. Ambasadorowa w służbie królowej Marii Kazimiery Sobieskiej
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
