Początek niewoli - początek nowoczesności. Postawy społeczeństwa i przemiany cywilizacyjne na ziemiach polskich w I połowie XIX wieku
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Wielu straciło wówczas nadzieję. Znaleźli się jednak i tacy, którzy uwierzyli, że „Jeszcze Polska nie umarła…” W jaki sposób dowódcy i żołnierze Legionów Polskich we Włoszech manifestowali, że reprezentują naród dążący do odzyskania niepodległości?
Utworzone w styczniu 1797 roku Legiony Polskie stanowiły oficjalnie wojsko włoskie – podlegające Republice Lombardzkiej, podporządkowane dowództwu francuskiemu. Organizatorzy Legionów zadbali jednak o ich narodowy charakter. Językiem komendy był polski, a mundury wprost nawiązywały do uniformów armii przedrozbiorowej. Żołnierze mieli nosić wysokie, granatowe rogatywki z karmazynowym otokiem i granatowe kurtki z kolorowymi wyłogami. I choć pomimo podejmowanych wysiłków umundurowanie nie prezentowało się jednolicie, to wysiłki tych, którzy zamierzali wrócić „z ziemi włoskiej do polskiej”, dowiodły, że Polacy nie zrezygnowali z walki o wolność.
Polacy byli obecni na niemal wszystkich frontach wojen napoleońskich. Nie wszędzie jednak walczyli „o wolność waszą i naszą”. Która z bitew z udziałem polskich kawalerzystów zasłynęła jako symbol wyjątkowego bohaterstwa i poświęcenia, choć w niezbyt słusznej sprawie?
W 1808 roku w Hiszpanii wybuchło antyfrancuskie, niepodległościowe powstanie. Napoleon zdecydował o jego zbrojnym stłumieniu i umocnieniu pozycji na tronie hiszpańskim swego brata Józefa. Wojska Cesarza Francuzów napotykały zdecydowany opór Hiszpanów. Droga do Madrytu wiodła przez silnie broniony wąwóz Somosierra, którego nie mogły sforsować oddziały napoleońskie. Karkołomne zadanie przebicia się przez pozycje powstańców podjął szwadron 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej. Szaleńcza szarża z 30 listopada 1808 roku zakończyła się sukcesem, rozsławiając Polaków jako żołnierzy o wyjątkowej dzielności i skuteczności. Jednym z najbardziej znanych wizerunków bitwy jest pełen dynamiki obraz Piotra Michałowskiego.
Dwieście kilkadziesiąt lat temu mało kto zaglądał w Tatry, z wyjątkiem pasterzy i kłusowników. Niedostępne góry kusiły jednak badaczy owładniętych oświeceniowymi ideami poznawania świata. Który z polskich naukowców jako jeden z pierwszych zbadał i opisał świat Tatr?
Jeszcze nim upadła Rzeczpospolita, Stanisław Staszic rozpoczął regularne podróże, których celem było zbadanie zasobów mineralnych ziem polskich. Wyprawy kontynuował również po III rozbiorze. W latach 1804–1805 eksplorował Tatry. Pokonując znaczne trudności, odbył wiele wycieczek w najwyższe partie gór. W ich trakcie, wyposażony w imponujący arsenał przyrządów naukowych, prowadził badania geologiczne, mineralogiczne, analizował świat przyrody. Wierny oświeceniowym ideałom, nie oparł się jednak niezwykłej atmosferze i urokowi gór. Rezultaty badań, ale i wrażenia wyniesione z Tatr zawarł w wydanym w 1815 roku dziele „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”.
Choć utworzone na kongresie wiedeńskim Królestwo Polskie posiadało jedynie ograniczoną autonomię, to jego władze dbały o rozwój kultury i sztuki, uważając je za wartości ważne dla trwania narodu. Jaka inicjatywa podjęta w Warszawie w czasach przed powstaniem listopadowym miała na celu podniesienie poziomu rodzimego malarstwa i kto ją uwiecznił na płótnie?
Popularny i często reprodukowany obraz Wincentego Kasprzyckiego ukazuje eleganckie towarzystwo z uwagą podziwiające dziesiątki dzieł malarskich zawieszonych na ścianach jednej z sal Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Jesteśmy świadkami Wystawy Sztuk Pięknych, już piątej z kolei, przygotowanej z inicjatywy Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, którą kierował Stanisław Kostka Potocki. Zamiarem pomysłodawców cyklicznych ekspozycji były prezentowanie dorobku rodzimych artystów oraz wpływanie na gusta publiczności. Sztuka miała nie tylko edukować, ale i kształtować pożądane wzorce moralne. Ukazana przez artystę wystawa okazała się ostatnia. Organizację kolejnych uniemożliwiły wybuch i klęska powstania listopadowego.
W 1795 roku zaborcy ostatecznie podzielili resztkę terytoriów Rzeczypospolitej. W 1797 roku postanowili, że już nigdy państwo polskie nie powróci na mapę Europy. A jednak kilka dziesięcioleci później Polacy byli świadkami koronacji kolejnego króla Polski. Kto i kiedy jako ostatni monarcha oficjalnie zwieńczył swe skronie polską koroną królewską?
Wysiłek zbrojny Polaków w czasie wojen napoleońskich nie podszedł na marne. Uczestnicy kongresu wiedeńskiego zadecydowali o utworzeniu Królestwa Polskiego, na zawsze związanego z Rosją osobą władcy. Pierwszy z carów używających tytułu króla Polski, Aleksander I, jednak nie koronował się w Warszawie. Postanowił to zrobić jego następca i brat, Mikołaj I. Uroczystości koronacyjne odbyły się 24 maja 1829 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, po czym król z małżonką udali się do katedry Świętego Jana. Gest Mikołaja, który miał na celu zjednanie Polaków przed planowaną wojną z Turcją, nie zdał się na wiele. Półtora roku później wybuchło powstanie listopadowe, podczas którego w styczniu 1831 roku sejm zdetronizował monarchę.
Znany jest jako autor wybitnych planów taktycznych, których realizacja mogła zwiększyć szanse powstania listopadowego. Zanim zasłynął na tym polu, zaprojektował i przystąpił do wykonania niezwykle śmiałego projektu inżynierskiego. Jaka wielka inwestycja miała zapewnić Królestwu Polskiemu dostęp do Bałtyku i kto ją przygotował?
Kanał Augustowski jest dziś wykorzystywany głównie przez kajakarzy podziwiających z poziomu lustra wody piękno Suwalszczyzny. Powstał jednak jako nowatorska arteria, która miała połączyć dorzecze Wisły z dorzeczem Niemna i umożliwić spławianie towarów, zwłaszcza zboża, do Bałtyku. Szlak taki był niezbędny, ponieważ Królestwo Prus nałożyło na polskie towary wysokie cła. Przygotowanie projektu i podjęcie prac zlecono podpułkownikowi Ignacemu Prądzyńskiemu, kawalerowi Orderu Virtuti Militari, uczestnikowi wojen napoleońskich, inżynierowi i budowniczemu fortyfikacji. Z zadania wywiązał się wzorowo. W 1823 roku przygotował plany i rozpoczął prace nad liczącym 101 kilometrów torem wodnym. Nie dane mu było dokończyć dzieła. Kanał otwarto dopiero w 1839 roku – pięć lat po powrocie Prądzyńskiego z zesłania, na które został skazany za udział w powstaniu listopadowym.
Przez lasy, bagna i jeziora do Gdańska. Jak Ignacy Prądzyński budował Kanał Augustowski
Rozpoczęte przez spontaniczny zryw podchorążych powstanie listopadowe przerodziło się w prawdziwą wojnę polsko-rosyjską. Przeciwko sobie stanęły regularne armie. Gdzie i kiedy została stoczona największa bitwa powstania listopadowego i kto utrwalił w zbiorowej świadomości jej obraz?
Zimą 1831 roku na teren Królestwa Polskiego wkroczył rosyjski korpus dowodzony przez feldmarszałka Iwana Dybicza. Jego zamiarem było zdobycie Warszawy z marszu, ale drogę zagrodziły oddziały armii Królestwa Polskiego. Do dramatycznego starcia doszło 25 lutego 1831 roku pod Olszynka Grochowską. Przeciwko 60 tysiącom Rosjan wystąpiło 40 tysięcy Polaków. W wielogodzinnych, krwawych zmaganiach po obu stronach poległa około 1/6 żołnierzy. Dybicz musiał zrezygnować z zaatakowania stolicy. Pomimo ciężkich strat bitwa stanowiła triumf strony polskiej. Uwiecznił ją Wojciech Kossak, malując w 1887 roku obraz „Olszynka Grochowska”. Dzieło spłonęło podczas pożaru pałacu hrabiów Mycielskich w Boryniczach na Ukrainie w 1915 roku. W 1928 roku Kossak stworzył jedną z replik obrazu, dziś prezentowaną w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Pocztówka z pola walki. Obraz Wojciecha Kossaka „Olszynka Grochowska” w Muzeum Wojska Polskiego
Mieszko I skutecznie walczył z Niemcami, a jego syn Bolesław Chrobry najeżdżał ziemie Cesarstwa i zdobywał Kijów… Honorować pierwszych władców w czasie zaborów? Niemożliwe? A jednak! Gdzie i kiedy w pierwszej połowie XIX wieku w imponujący sposób upamiętniono twórców państwa polskiego?
Choć zabór pruski nie kojarzy się ze swobodami życia narodowego, to jednak właśnie w Wielkopolsce zrealizowano wiele przedsięwzięć ważnych dla gospodarki, edukacji, kultury i pamięci historycznej. Jednym z nich było stworzenie mauzoleum pierwszych Piastów w odrestaurowanej kaplicy Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w katedrze poznańskiej. Zgodę na realizację tej idei wydał w 1828 roku król Prus Fryderyk Wilhelm III. W prace nad projektem całym sercem zaangażował się hrabia Edward Raczyński. Gdy zdecydowano, że kaplicy należy nadać cechy sztuki bizantyńskiej, arystokrata udał się osobiście do Włoch, by zebrać materiał konieczny do przygotowania odpowiednich projektów. Zamówił także obrazy mające ozdobić wnętrze i ufundował pomniki Mieszka i Bolesława. Działania hrabiego wywołały posądzenia o nadmierne eksponowanie własnej osoby. Głęboko dotknięty Raczyński popełnił w 1845 roku samobójstwo.
Gdzie Mieszko I kruszy bałwany. Walka Edwarda Raczyńskiego o poznańską Złotą Kaplicę
Na pierwszej linii frontu… pracy organicznej. Działalność Karola Marcinkowskiego
Jej pojawienie się spowodowało prawdziwy przełom. Od połowy XIX wieku była podstawowym źródłem światła. Zastąpiła ją dopiero żarówka elektryczna. Kto i kiedy wynalazł lampę naftową?
Pracujący w aptece we Lwowie Ignacy Łukasiewicz nie poprzestawał na mieszaniu mikstur przeznaczonych do leczenia pacjentów. Intrygowały go możliwości, jakie stwarzała obficie występująca na terenie zaboru austriackiego nafta. Zwrócił uwagę, że paląc się, daje mocny, jasny płomień. Aby wykorzystać tę właściwość, Łukasiewicz skonstruował prototyp lampy naftowej. W 1853 roku urządzenia jego pomysłu wykorzystano do oświetlenia sali operacyjnej lwowskiego szpitala. Wynalazek został doceniony, co zachęciło aptekarza do podjęcia prac nad organizacją wydobycia i destylacji ropy naftowej. Zapoczątkowany przez niego rozwój przemysłu naftowego przyczynił się do ożywienia gospodarczego, słynącej do tej pory z ubóstwa, Galicji.
Gdy pisanie listów stawało się obyczajem, władze wielu państw tworzyły instytucje pocztowe regularnie dostarczające korespondencję. Długo zastanawiano się, jak skutecznie pobierać należności za przesyłki? Jakie rozwiązanie służące ściąganiu opłat pocztowych (wzorowane na modelu angielskim) wprowadzono na ziemiach polskich w połowie XIX wieku?
Znaczek pocztowy, kupowany i naklejany na list przed jego wysłaniem, okazał się rozwiązaniem genialnym w swej prostocie. W Wielkiej Brytanii pojawił się już w 1840 roku. Angielski pomysł zaczęły wkrótce naśladować inne państwa. W Królestwie Polskim, pozostającym pod panowaniem Romanowów, używano od 1858 roku znaczków rosyjskich. Czas swobód politycznych przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX wieku wykorzystano do wprowadzenia polskich „marek”. Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu chcąc zamanifestować odrębność Kongresówki, zarządziła, by od 1860 roku drukować własne znaczki. Przedstawiały one herb Królestwa Polskiego: na piersi dwugłowego orła rosyjskiego był umieszczony orzeł polski – niestety, bardzo słabo widoczny. Znaczki, określane dziś przez filatelistów jako „Polska 1”, wycofano z obiegu w 1865 roku, po upadku powstania styczniowego.
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
