Od depresji do euforii. Polacy w drugiej połowie XIX wieku
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Po upadku powstania styczniowego władze carskie zaczęły wcielać w życie plan intensywnej rusyfikacji. Jak nazywała się organizacja działająca w drugiej połowie XIX wieku w Królestwie Polskim, zrzeszająca kobiety zaangażowane w pracę na rzecz szerzenia oświaty na wsi?
Kobiece Koło Oświaty Ludowej powstało w Warszawie w 1882 roku, aby walczyć z analfabetyzmem, zapobiegać rusyfikacji i kształtować świadomość narodową ludności wiejskiej. Aktywistki dostarczały na prowincję elementarze, „samouczki” i przystępnie napisane lektury w języku polskim przeznaczone dla dorosłych i dzieci. Organizacja prowadziła kursy przygotowujące nauczycielki do pracy na wsi. Opracowywano odpowiednie pomoce naukowe: podręczniki i broszury z zakresu literatury, historii czy geografii. Twórcy tych materiałów dbali o takie ujęcie tematów, aby przekaz był możliwie ciekawy i atrakcyjny. Działaczki kompletowały biblioteczki z lekturami legalnymi i nielegalnymi, a następnie rozprowadzały książki wśród wtajemniczonych w akcję świadomych mieszkańców wsi. Z organizacją współpracowały między innymi Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka.
„Babska” nauka w tajemnicy. Uniwersytet Latający i Jadwiga Szczawińska-Dawidowa
Trudne warunki mieszkaniowe i sanitarne, brak zieleni i świeżego powietrza w Warszawie w XIX wieku były szczególnie uciążliwe dla dzieci z uboższych rodzin. W jaki sposób pozytywistyczna inteligencja warszawska starała się zadbać o zdrowie najmłodszych w czasie wakacji letnich?
Towarzystwo Koloni Letnich powołano w Warszawie w 1882 roku. Jednym z inicjatorów przedsięwzięcia był Bolesław Prus. Organizacja starała się zapewnić wypoczynek dla dzieci z ubogich, robotniczych rodzin. Pomysł pochodził z Europy Zachodniej. Dzieci zakwalifikowane do wyjazdu wakacyjnego rozwożono do uczestniczących w chwalebnej akcji dworów ziemiańskich lub letnisk należących do Towarzystwa. Dzięki temu mali koloniści mogli spędzić na wsi 4–8 tygodni i korzystać do woli ze świeżego powietrza, pełnowartościowego jedzenia, kąpieli w rzece i wielu rozrywek. Akcję nagłaśniała prasa warszawska, zachęcając czytelników do hojności, a ziemian do składania ofert i zgłaszania się do pomocy.
Dzieci jadą na wakacje! Działalność Towarzystwa Kolonii Letnich w Warszawie w końcu XIX wieku
W latach sześćdziesiątych XIX wieku występowała na scenach teatralnych Galicji. Od 1868 roku zachwycała się jej grą Warszawa. Jak nazywała się sławna aktorka, która w 1876 roku wyemigrowała do Kalifornii i próbowała wraz z Henrykiem Sienkiewiczem prowadzić farmę?
W 1840 roku przyszła na świat Jadwiga Helena Misel, znana później jako Helena Modrzejewska. Ambitna i utalentowana aktorka, po osiągnięciu licznych sukcesów na ziemiach polskich, wraz z mężem i synem wyjechała do Ameryki. Planowała dalszą karierę sceniczną, musiała więc dobrze opanować język angielski. Wspominała, że starała się zapamiętać sto nowych słówek dziennie! W Stanach posługiwała się uproszczoną wersją nazwiska – Modjeska. Podbiła serca amerykańskiej publiczności. Była niezwykle pracowita. Podczas kilkumiesięcznego tournée niemal codziennie występowała na scenie. Wraz z przyjaciółmi (między innymi Henrykiem Sienkiewiczem) miała zamiar prowadzić farmę, jednak marzenia okazały się trudne do realizacji. W 1879 roku odwiedziła Kraków, zagrała w sztuce Józefa Ignacego Kraszewskiego „Miód kasztelański”. Widzowie zgotowali jej entuzjastyczną owację.
W XIX wieku Wawel stanowił część austriackiej twierdzy Kraków. Od 1905 roku Austriacy zaczęli stopniowo przekazywać Polakom to kluczowe dla kultury narodowej miejsce. Ruszyły prace nad odbudową cennych zabytków. Jak nazywał się artysta, który zaprojektował na przełomie 1899 i 1900 roku witraże do katedry wawelskiej?
Stanisław Wyspiański stworzył dla katedry wawelskiej bardzo ciekawy projekt witraży. Powstały cztery kartony oraz szkice przeznaczone do dziewięciu okien prezbiterium. Artysta na kartonach przedstawił postaci odgrywające ważną rolę w historii Polski: świętego Stanisława – jakby uwięzionego w srebrzystej trumnie, ukoronowany szkielet Kazimierza Wielkiego, umęczone zwłoki księcia śląskiego Henryka Pobożnego i „przelewającą się” jak rzeka Wisła legendarną Wandę. Postaci mają wygląd duchów, sennych mar. Niesamowity projekt został odrzucony. Część szkiców i notatek zniszczono na prośbę Wyspiańskiego, zawiedzionego i rozgoryczonego oceną jego koncepcji. Na szczęście zachowały się cztery kartony, które znajdują się obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Początki tej zabawy sięgają końca XVIII stulecia. Na czym polegały „żywe obrazy” i czemu służyły w XIX wieku?
„Żywe obrazy” polegały na odtwarzaniu wybranych z różnych źródeł lub wymyślonych scen i „zastyganiu” w odpowiednich pozach przed publicznością. W teatrach prezentowano je czasem na zakończenie spektaklu. Stanowiły także popularną formę rozrywki, wykorzystywaną podczas festynów czy balów. „Żywe obrazy” uświetniały patriotyczne obchody rocznic i imprezy o charakterze dobroczynnym. W długie zimowe wieczory wystawiano je prywatnie – w gronie rodzinnym lub przyjacielskim. Inspiracje czerpano z malarstwa, literatury, historii, mitologii, Biblii, przyrody czy geografii. Popularne stały się sceny z „Trylogii”, „Quo vadis” i „Pana Tadeusza”. W kręgach patriotycznych, w których modne było malarstwo historyczne, prezentacja scen z dziejów Polski miała podtrzymywać na duchu i dodatkowo edukować młode pokolenie.
Zabawa na każdą okazję, czyli kilka słów o „żywych obrazach”
W końcu XIX wieku lekarze i działacze społeczni podkreślali wartość aktywności fizycznej. O ile nikt nie kwestionował obecności mężczyzn w sporcie, o tyle sportsmenki ciągle budziły zdziwienie lub niechęć w bardziej konserwatywnych kręgach społeczeństwa. W jaki sposób kobiety torowały sobie drogę do swobodnego uprawiania sportu w drugiej połowie XIX wieku?
Jedna z propagatorek aktywności ruchowej kobiet – Helena Kuczalska, zafascynowana szwedzką gimnastyką, pojechała na studia do Sztokholmu. Ze zdumieniem zauważyła, że w Szwecji dziewczynki są sprawniejsze niż w Polsce, mają silniejsze mięśnie, dobrą postawę, mniej narzekają na bóle głowy i omdlenia. Działo się tak za sprawą codziennych ćwiczeń gimnastycznych w szkołach. Po powrocie, w 1892 roku Kuczalska założyła w Warszawie zakład gimnastyczny, w którym między innymi szkolono przyszłych nauczycieli i nauczycielki wychowania fizycznego.
Kobietą podziwianą za wyniki sportowe (lub ganioną za „nieobyczajność”) była znakomita cyklistka Karolina Kocięcka. Uczestniczka wielu wyścigów biła rekordy nie tylko szybkości, ale też wytrwałości. Jednocześnie wielu komentatorów nadal uważało, że sport rowerowy jest nieodpowiedni dla pań!
W czasie słynnej akcji pod Bezdanami w 1908 roku brała udział przyszła żona Józefa Piłsudskiego. Czym zajmowała się w Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej Aleksandra Szczerbińska?
Aleksandra Szczerbińska pracując jako urzędniczka w warszawskiej fabryce, poznała szereg działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Wstąpiła do partii w 1904 roku, a co ciekawsze, dołączyła wkrótce do Organizacji Bojowej PPS. Przyjęła pseudonim „Ola”. Szczerbińska odpowiadała za sieć składów broni w Warszawie, wydawała sprzęt potrzebny do akcji, współpracowała z kurierkami i kurierami, a nawet organizowała przerzut broni z Belgii. Znała świetnie wszelkie tajne sposoby na przemyt pistoletów i materiałów wybuchowych. Wspominała po latach, że kobiety mogły pod suknią zmieścić nawet dwa, trzy „mauzery przywiązane do ciała wzdłuż nóg”. Amunicja znajdowała się w pasach pod ubraniem. W czasie akcji pod Bezdanami, gdy Piłsudski z bojowcami napadli na rosyjski pociąg, „Ola” kontrolowała teren, sprawdzała mapy i transportowała część zrabowanych pieniędzy.
Dynamit znakomicie pasuje do gorsetu. Gdy Aleksandra Piłsudska była Olą Szczerbińską
Czterech premierów napada na pociąg. Akcja pod Bezdanami 26 września 1908 roku
W lipcu 1915 roku Rosjanie gorączkowo przygotowywali się do ewakuacji z Warszawy. Wojska niemieckie wkroczyły tam 5 sierpnia. Jaka sytuacja panowała w Warszawie w okresie okupacji niemieckiej w latach 1915–1918?
Wycofujący się Rosjanie wywieźli wyposażenie fabryk, depozyty bankowe, dzieła sztuki z Zamku Królewskiego i Łazienek. Rano 5 sierpnia wysadzili mosty na Wiśle. Wódz naczelny wojsk niemieckich w odezwie z 6 sierpnia podkreślał, że Niemcy nie będą prowadzić wojny z ludnością cywilną. Jednak już wkrótce eksploatacja gospodarcza realizowana przez okupanta dała się warszawiakom mocno we znaki. Rekwizycje na rzecz armii, brak regularnych dostaw podstawowych produktów żywnościowych, drożyzna, wreszcie kryzys opałowy mocno dotknęły mieszkańców. Niemcy wywozili surowce, tabor kolejowy i tramwajowy, zrywali nawet miedziane blachy z dachów, zdejmowali dzwony kościelne i metalowe krzyże. Masowo pozyskiwali drewno, wycinali lasy. Jednocześnie pozwolili na działalność struktur samorządowych oraz organizacji społecznych i kulturalnych, co umożliwiło Polakom przygotowanie się na moment odzyskania niepodległości.
Pod koniec I wojny światowej przez świat przetoczyła się jedna z najtragiczniejszych epidemii. Z jaką chorobą zakaźną musieli walczyć lekarze i pacjenci w 1918 roku i co sprzyjało jej rozprzestrzenianiu?
W ostatnim roku wojny jeszcze jedna tragedia dotknęła umęczone społeczeństwa – zjadliwa grypa hiszpanka. Pierwsze przypadki zachorowań miały miejsce w Stanach Zjednoczonych w lutym 1918 roku. Błyskawicznemu rozwojowi choroby sprzyjały ruchy wojsk, migracje ludności, głód, często brak odpowiednich warunków higienicznych. Grypa rozwijała się bardzo szybko z typowymi objawami: wysoka gorączka, mdłości i kaszel. Co ciekawe, na hiszpankę zapadali najczęściej ludzie w wieku 20–40 lat. Groźne powikłanie w postaci krwotocznego zapalenia płuc było prawdopodobnie spowodowane silną odpowiedzią układu odpornościowego u młodych osób. Choroba zbierała największe żniwo w latach 1918–1919. Przyjmuje się, że zmarło na nią od 50 do 100 milionów osób.
Wciąż słychać ten krzyk… Obraz Jana Rembowskiego „Uchodźcy” z Muzeum Narodowego w Warszawie
Na początku czerwca 1917 roku została powołana we Francji Armia Polska. Jaki prezent otrzymał w 1918 roku od papieża Benedykta XV jej dowódca generał Józef Haller?
Do Armii Polskiej we Francji rekrutowano jeńców polskich z jednostek niemieckich i austro-węgierskich, napływali do niej także ochotnicy z całego świata. Nazywano ją „Błękitną Armią”, gdyż żołnierze nosili francuskie, niebiesko-szare mundury. Pod koniec I wojny światowej jej stan liczebny zbliżał się do 70 tysięcy. W październiku 1918 roku dowództwo powierzono generałowi Józefowi Hallerowi. Papież Benedykt XV przesłał na jego ręce dar – pięknie haftowany sztandar, na którym widniał srebrny orzeł z krzyżem na piersiach. Dla żołnierzy Hallera gest papieża mógł oznaczać umiędzynarodowienie walki Polaków o niepodległość. Benedykt XV popierał polskie dążenia do odzyskania własnego państwa. Żołnierze „Błękitnej Armii” walczyli pod koniec wojny na froncie zachodnim, a wiosną 1919 roku zostali przetransportowani do Polski.
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
