Lata walki i lata budowy. Niełatwe początki II Rzeczypospolitej
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Tworzeniu Pierwszej Kompanii Kadrowej, a potem Legionów Polskich, towarzyszyła nadzieja, że ochotnicy będą tłumnie zgłaszali się do służby, aby wspólnie walczyć o niepodległość Polski. Z jakim przyjęciem spotkali się żołnierze Józefa Piłsudskiego po wejściu na terytorium Królestwa Polskiego w 1914 roku?
Sformowana w Galicji z członków oddziałów strzeleckich Pierwsza Kompania Kadrowa miała być zalążkiem przyszłej armii polskiej. Oddział wyruszył z podkrakowskich Oleandrów 6 sierpnia 1914 roku. Maszerował przez Michałowice, Miechów, w kierunku Kielc. Do miasta dotarł 12 sierpnia, wtedy też starł się z Rosjanami. Największym zaskoczeniem dla polskich strzelców była postawa Polaków z zaboru rosyjskiego. Spodziewano się entuzjazmu i rzeszy ochotników, a tymczasem napotkano niechęć, strach, a nawet wrogość. Gdyby nie uzyskana przez galicyjskich polityków zgoda na utworzenie Legionów Polskich mających walczyć u boku armii austriackiej z Rosją, cała akcja mogła zakończyć się niepowodzeniem.
„Raduje się serce, raduje się dusza…” Wymarsz Pierwszej Kadrowej w 1914 roku
Ułan jak malowany. Mundur 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego
Gdy wybuchła I wojna światowa, niektórzy przebywający we Francji Polacy chcieli włączyć się do walki z myślą o przyszłym oswobodzeniu ojczyzny. Formowanie wojska narodowego we Francji było wówczas niemożliwe. Jak nazywał się oddział polskich ochotników, który szkolił się u stóp Pirenejów – w Akwitanii w 1914 roku?
Latem 1914 roku Francuzi, których sojusznikiem w światowym konflikcie była Rosja, nie mogli zgodzić się na formowanie wojska polskiego. Ochotnicy byli więc kierowani do Legii Cudzoziemskiej. W ramach jednego z batalionów, wchodzącego w skład 2. Pułku Marszowego, powołano polski oddział, którego żołnierzy – od miejsca gdzie odbywało się szkolenie (Bajonna) – odtąd zwano bajończykami. W październiku 1914 roku skierowano ich na front do Szampanii. W maju 1915 roku walczyli bohatersko pod Arras, gdzie zdobyli cztery linie niemieckich okopów. W czerwcu tego samego roku bajończycy stoczyli tragiczny w skutkach bój z Niemcami pod Souchez – walka trwająca trzy dni zakończyła się rozbiciem oddziału. Przeżyło 20 żołnierzy. Oficjalnie Armia Polska we Francji została utworzona dopiero w 1917 roku. Dowództwo nad nią objął generał Józef Haller.
Orzeł podziurawiony kulami. Sztandar bajończyków ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego
Czarnobyl obecnie kojarzy się głównie z przerażającą awarią elektrowni atomowej w 1986 roku. Mało kto wie, że miasto to było świadkiem niezwykłej operacji zbrojnej podczas wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Co działo się w kwietniu 1920 roku w okolicach Czarnobyla?
W kwietniu 1920 roku wielka ofensywa polsko-ukraińska miała na celu pokonanie sił Armii Czerwonej i zajęcie Kijowa. Część wojsk polskich musiała operować w bardzo trudnym terenie Polesia, obfitującym w bagna, jeziora i rzeki. W związku z tym wojskom generała Władysława Sikorskiego podporządkowano Flotyllę Pińską, zasłużoną już podczas walk z bolszewikami w dorzeczu Prypeci. Składała się ona z małych jednostek przejętych w portach i przystosowanych do działań wojennych. Wprawdzie niewielkie „okręty” były słabo uzbrojone i opancerzone, to jednak nieźle spełniały rolę transportową, nadawały się też do zadań patrolowych i desantowych. Pod Czarnobylem 27 kwietnia 1920 roku, na Prypeci, doszło do trwającej kilkanaście godzin bitwy ze znacznie silniejszą rosyjską Flotyllą Dnieprzańską. Zatopiono wówczas bolszewicki statek opancerzony „Gubitielnyj”. Czarnobyl został zdobyty przez polskich żołnierzy, w ich ręce wpadło też kilka pancernych jednostek pływających wroga.
Jednym z najważniejszych zadań w odrodzonej Polsce było opracowanie ustawy zasadniczej. Kiedy uchwalono pierwszą po odzyskaniu niepodległości konstytucję i nad jakimi problemami debatowano szczególnie gorąco podczas prac przygotowawczych?
Rząd Ignacego Jana Paderewskiego podjął prace nad projektem konstytucji na początku 1919 roku. Sejm Ustawodawczy powołał w lutym Komisję Konstytucyjną, która analizowała projekty zgłaszane przez różne ugrupowania. W 1920 roku, podczas sierpniowej ofensywy bolszewickiej, debatę przerwano. Już we wrześniu rozgorzały na nowo spory polityczne. Lewica nie widziała potrzeby utworzenia senatu, obawy prawicy budziła za to przyszła pozycja Józefa Piłsudskiego. Konstytucję uchwalono 17 marca 1921 roku. Powrócono do tradycji dwóch izb – sejmu i senatu. Kadencję parlamentu wyznaczono na pięć lat, co niektórzy krytyczni dziennikarze wskazywali jako zbyt długi czas. Wybory miały być pięcioprzymiotnikowe. Prezydentowi, wyłanianemu na siedem lat przez Zgromadzenie Narodowe, przyznano dość ograniczone komeptencje.
Sejmowa burza i konstytucyjny kompromis. Uchwalenie Konstytucji marcowej 1921 roku
Pierwszy prezydent II Rzeczypospolitej zginął z rąk zabójcy zaledwie tydzień po wyborze. Jakie były okoliczności śmierci Gabriela Narutowicza?
Pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Gabriel Narutowicz został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe 9 grudnia 1922 roku. Zwyciężył w ostatniej turze głosowania, pokonując popieranego przez ugrupowania prawicowe Maurycego Zamoyskiego. Narutowicz był inżynierem, specjalistą od budowy hydroelektrowni. Przed I wojną światową pracował w Szwajcarii. W odrodzonej Polsce pełnił urzędy ministra robót publicznych i ministra spraw zagranicznych. Prawicowe media podkreślały, że był liberałem i ateistą. Politycy związani z Narodową Demokracją utrzymywali, że nie może być prawdziwym prezydentem Polski ktoś, na kogo głosowali przedstawiciele mniejszości narodowych. Niemal natychmiast po wyborze Narutowicza wybuchły zamieszki na ulicach i akty przemocy wobec do Żydów.
Prezydent zginął od kul zamachowca 16 grudnia 1922 roku podczas otwarcia wystawy sztuk pięknych w warszawskiej Zachęcie. Morderca – malarz Eligiusz Niewiadomski, zwolennik Narodowej Demokracji, w sądzie nie wykazał skruchy.
Ofiara nienawiści. Śmierć prezydenta Gabriela Narutowicza 16 grudnia 1922 roku
Społeczeństwo Rzeczypospolitej z wielkim entuzjazmem przyjęło zaszczyt, jaki spotkał polskiego pisarza ze strony Akademii Szwedzkiej. Kim był laureat literackiej Nagrody Nobla z 1924 roku i jakie przeciwności losu musiał pokonać, aby robić to, co naprawdę kochał?
13 listopada 1924 roku Akademia Szwedzka ogłosiła przyznanie Nagrody Nobla autorowi powieści „Chłopi” – Władysławowi Stanisławowi Reymontowi. Droga pisarza do sukcesu nie była łatwa. W dzieciństwie surowy ojciec chcąc narzucić mu karierę organisty, kazał ćwiczyć na fortepianie. Syn wolał książki i obcowanie z naturą. Musiał w końcu opuścić dom rodzinny i nauczyć się zawodu. Praktykował jako krawiec u swojego szwagra w Warszawie. Pociągały go jednak wiersze, poematy i… teatr wędrowny. Przystąpił nawet do trupy i spędził tam kilka trudnych, chudych lat. Dręczony niedostatkiem zatrudnił się na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Cały czas pisał opowiadania, artykuły, nowele, często niedożywiony i przemęczony długim dniem pracy. Po ciężkiej chorobie przeniósł się do Warszawy, gdzie swoje utwory wysyłał do czasopism, prowadząc oszczędne życie. Był przekonany, że kiedyś stworzy wielkie dzieło. Powieść „Chłopi” zaczęła ukazywać się w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1902 roku.
„Rozdyndałem się do głębi”. Nagroda Nobla dla Władysława Reymonta
Sztuka polska w dwudziestoleciu międzywojennym święciła triumfy. Jedną z najsłynniejszych rzeźb z tego okresu wystawiono w Pawilonie Polskim na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu. Jaką pracę zaprezentował w stolicy Francji w 1925 roku rzeźbiarz Henryk Kuna?
Rzeźba Henryka Kuny „Rytm” z 1921 roku przedstawia piękną nagą kobietę zdającą się wykonywać gest klaskania w dłonie, co wywołuje najprostsze – muzyczne skojarzenia. Zarazem „Rytm” może być rozumiany jako harmonia, równowaga proporcji, doskonale wyważona kompozycja. Pracę Kuny przyjęto w latach dwudziestych z entuzjazmem, o czym świadczy między innymi liczba autorskich kopii. Tytuł rzeźby przybrało jako swą nazwę ugrupowanie artystyczne wyznające klasyczne wartości, a zarazem niestroniące od nowoczesności. Artyści Stowarzyszenia Artystów Polskich „Rytm” w dużej mierze stworzyli dekorację Pawilonu Polskiego na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu w 1925 roku. Marmurowa wersja „Rytmu” stanęła w atrium. Henryk Kuna otrzymał wówczas za swe dzieło grand prix – najbardziej prestiżowe odznaczenie.
Polski sukces w Paryżu! „Pory roku” Zofii Stryjeńskiej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie
Jerzy Hulewicz tworząc obraz „Szarża”, dał wyraz fascynacji prądem futurystycznym. Czym charakteryzował się futuryzm w malarstwie?
Futuryzm zrodził się na początku XX wieku we Włoszech jako ruch literacko-artystyczny. Wyrósł z zauroczenia rozwojem cywilizacji, wynalazkami, techniką. Gwałtowna urbanizacja i industrializacja, postęp w komunikacji były postrzegane jako symbole nowoczesności i przyszłości. Futuryści w malarstwie pragnęli ukazać ruch, prędkość. Artyści starali się oddać na przykład gwar uliczny, pracę maszyn. Odcinali się stanowczo od przeszłości, uważali, że nowa sztuka musi iść z duchem czasu. Tematyka obrazu Jerzego Hulewicza „Szarża” nie ma wiele wspólnego z nowoczesnością, przedstawia bowiem pędzących do boju żołnierzy Józefa Piłsudskiego. Widać jednak w tej pracy futurystyczną inspirację. Świadczą o tym uproszczone, geometryczne, przenikające się postaci, barwne smugi mające potęgować wrażenie pędu, równo galopujące konie przywołujące na myśl sprawnie działające maszyny.
Futurystyczny cwał. Obraz Jerzego Hulewicza „Szarża” z Muzeum Narodowego w Warszawie
Inspirował się „Świętem wiosny” Igora Strawińskiego, ale chciał w pełni wykorzystać folklor i muzykę Podhala. Jak nazywał się kompozytor, który stworzył nowatorski balet – pantomimę „Harnasie”?
Karol Szymanowski podczas licznych pobytów w Zakopanem miał okazję wniknąć w kulturę góralską, obserwował ludzi i naturę, uczestniczył w uroczystościach ślubnych, wsłuchiwał się w muzykę ludową. Ponadto znał i cenił twórczość rosyjskiego kompozytora Igora Strawińskiego. W 1923 roku zaczął pisać muzykę do baletu „Harnasie”. Bardzo prosta akcja utworu opowiada historię miłości góralki do harnasia – przywódcy zbójników. Dziewczyna musiała wprawdzie poślubić bogatego gazdę, ale w trakcie wesela jej los się odmienił. Została porwana przez swojego ukochanego i jego kompanów. Szymanowski skomponował wyraziste melodie dla głównych bohaterów – motyw skrzypcowy towarzyszy dziewczynie, agresywny, bojowy rytm – zbójnikom. Podczas pracy Szymanowski miewał chwile zwątpienia, w końcu jednak uznał dzieło za wartościowe dla muzyki polskiej, ocenił, że to „rewelacyjny, granitowy słup, którego nie można obalić”. Premiera spektaklu odbyła się w Pradze w 1935 roku.
Podhale w wersji modernistycznej. Balet Karola Szymanowskiego „Harnasie”
Łemkowie, zwani też w dwudziestoleciu międzywojennym Rusinami, zamieszkiwali obszar Beskidu Niskiego, zachodnie Bieszczady i wschodnią część Beskidu Sądeckiego. Jak nazywały się i jak wyglądały ich charakterystyczne chaty będące połączeniem budynku mieszkalnego z gospodarczym?
Chata łemkowska – chyża mogła przekraczać nawet 20 metrów długości. Posiadała izbę, sień, komorę boisko (klepisko) i stajnię. Budowano ją zazwyczaj z drewna jodłowego. Dwuspadowy dach kryto słomą, a jego krawędzie i grzbiet – gontem. Gospodynie pracowicie wypełniały mchem i zalepiały gliną szpary między belkami budynku. Od końca XIX wieku zewnętrzne ściany chyży coraz częściej malowano farbą brązową z odcieniem czerwonym. Barwnik wytwarzano z miejscowego surowca – darniowych, żelazistych glinek. Białym kolorem pokrywano pasy między belkami, a także obwódki drzwi i okien. Niektórzy barwili ramy okienne na niebiesko i dodawali białą obwódkę. Pas dookoła wrót boisk i drzwi wejściowych ozdabiano motywem geometrycznym lub wzorami złożonymi z kółek, kresek, „jodełek”. Motywy nanoszone na drzwi stajni mogły mieć charakter magiczny.
Facełyk z kolorowym rogiem. Chusty łemkowskie ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Koralowe, kolorowe kołnierze. Krywulki ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Stół z paką. Stoły skrzyniowe w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
