Między legendą a historią. W kręgu królów, książąt i świętych w Polsce XI–XIII wieku
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Według tradycji Mieszko I porzucił kilka posiadanych dotychczas żon, aby ją poślubić… To dla niej piastowski władca przyjął chrześcijaństwo. Skąd przybyła i jak miała na imię pierwsza polska księżna?
Mieszko, objąwszy w połowie X wieku rządy w Państwie Gnieźnieńskim, musiał stawić czoło poważnym zagrożeniom. Od zachodu groziła ekspansja Niemiec. Od północy niebezpieczeństwo stanowili Wieleci. Z południa na ziemie Polan łakomie spoglądali Czesi. Na dodatek pozycja władcy pogańskiego nie była zbyt silna. Wszystkie te problemy rozwiązało mistrzowskie posunięcie: ślub z Dobrawą – córką księcia czeskiego Bolesława I Srogiego. Małżeństwo nie tylko oznaczało sojusz z potężnym sąsiadem. Przede wszystkim umożliwiało przyjęcie chrześcijaństwa za pośrednictwem Czech, co wzmacniało władzę Mieszka i odbierało Cesarstwu Niemieckiemu pretekst do najazdów na ziemie Polan. Warto było poślubić jedną odpowiednią kobietę zamiast gromadki poganek.
Dobrawa. Pierwsza polska księżna
Gniezno czy Giecz, czyli skąd pochodzi dynastia?
Do dzisiaj podczas najważniejszych spotkań przywódcy państw wymieniają się rozmaitymi prezentami, co ma świadczyć o obustronnej sympatii i szacunku. Jakie podarunki przekazał Bolesławowi Chrobremu Otton III podczas zjazdu gnieźnieńskiego – pierwszego w naszych dziejach uroczystego „spotkania na szczycie”?
Biskup Wojciech nie zdołał w 997 roku nakłonić mieszkańców Prus do przyjęcia chrześcijaństwa i poniósł męczeńską śmierć. Bolesław Chrobry przekuł porażkę w sukces. Wojciech został uznany za świętego, a papież zgodził się na utworzenie w Gnieźnie pierwszego polskiego arcybiskupstwa. Z pielgrzymką do grobu męczennika wyruszył w 1000 roku cesarz Otto III Rudy. Władca ów, dążąc do zjednoczenia pod swoim berłem części Europy, widział w Bolesławie Chrobrym partnera w realizacji tego zamiaru. Cesarz, olśniony wspaniałym przyjęciem podczas zjazdu gnieźnieńskiego, włożył na głowę Bolesława cesarski diadem i podarował mu gwóźdź z Krzyża Świętego i kopię włóczni świętego Maurycego – symbolu władzy cesarskiej. Bolesław zrewanżował się Ottonowi cenną relikwią – ramieniem świętego Wojciecha.
Jak Bolesław olśnił Ottona w Gnieźnie
Kielich pełen tajemnic. Historia kielicha św. Wojciecha ze zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego w Gnieźnie
Zbudowane przez Mieszka I i Bolesława Chrobrego państwo polskie nie przetrwało długo – po kilkudziesięciu latach rozpadło się w wyniku kryzysu wewnętrznego i najazdów sąsiadów. Kto podjął odbudowę Polski w XI wieku i jak ją zreformował?
Po pełnym triumfów panowaniu Bolesława Chrobrego Polska pogrążyła się w otchłani kryzysu, a następnie upadła. Dzieło odrodzenia państwowości podjął Kazimierz Odnowiciel – syn Mieszka II. Aby odzyskać władzę, wykorzystał najpierw pomoc króla Niemiec Henryka III, a następnie księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Samodzielnie wyparł Czechów z zajętego przez nich Śląska. Przeprowadził ważne reformy wewnętrzne – odbudował sieć grodów, odtworzył administrację, swą główną siedzibę przeniósł do Krakowa, sprowadził do Polski benedyktynów. Przede wszystkim zastąpił zbrojną drużynę, którą dotychczas musiał utrzymywać władca, rycerstwem. W zamian za otrzymaną ziemię rycerze zostali zobowiązani do służby wojskowej.
Kryzys państwa Piastów na obrazie Wojciecha Gersona „Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski (II)” w Muzeum Narodowym we Wrocławiu
Pomorze Zachodnie wyjątkowo długo i skutecznie opierało się przyjęciu chrześcijaństwa. W pierwszej połowie XI wieku Pomorzanie wyzwolili się spod wpływów Kościoła i wrócili do pogaństwa. Któremu z polskich władców udało się na trwałe wprowadzić nową wiarę i kto kierował skuteczną wyprawę misyjną na tych ziemiach?
Bolesław Krzywousty podporządkowując sobie w 1122 roku Pomorze Zachodnie, wiedział, że warunkiem trwałego związania tych ziem z Polską jest skuteczne zaprowadzenie chrześcijaństwa. Wymusił przeto na księciu Warcisławie zgodę na działalność misjonarzy. Pierwszy – eremita Bernard – chciał pozyskać pogan swą skromnością i dobrym słowem, ale został przez Pomorzan zlekceważony. Błędów Bernarda nie popełnił kontynuujący jego dzieło biskup Otto z Bambergu. Wyruszył z licznym orszakiem, manifestował potęgę i bogactwo, głosił płomienne kazania, przekonywał prośbą i groźbą, burzył świątynie starej wiary, wznosił nowe kościoły. Szczególnie oporni byli mieszkańcy Szczecina, przywiązani do swego boga Trzygłowa (Trygława), ale i oni ulegli w końcu wpływowi „Apostoła Pomorza”.
Trudna misja Ottona z Bambergu na Pomorzu (Szczecin)
Podczas rozbicia dzielnicowego na różne sposoby szukano pocieszenia i nadziei na ponowne zjednoczenie państwa. Która legenda, związana z jednym z polskich świętych, zapowiadała połączenie piastowskich dzielnic?
Jedną z największych zagadek polskiego średniowiecza są okoliczności śmierci biskupa krakowskiego Stanisława. Zginął on w wyniku konfliktu z królem Bolesławem Śmiałym. Wersja utrwalona w żywotach świętego stanowi, że władca jakoby osobiście zgładził sprzeciwiającego mu się biskupa. Poćwiartowane ciało męczennika zostało porzucone, ale wnet zaczęły go strzec cztery orły. I wówczas dokonał się cud – posiekane szczątki zrosły się, a świadkowie nie znaleźli na nich żadnych blizn. W 1253 roku Stanisław został kanonizowany. Szerząc jego kult, powiadano, że tak samo w jedną całość zostaną zjednoczone podzielone na dzielnice ziemie polskie.
Niesłusznie skazany? Spór biskupa Stanisława z Bolesławem Śmiałym
Wyhaftowana legenda świętego Stanisława. Ornat fundacji Piotra Kmity w Muzeum Katedralnym na Wawelu
Cała rodzina cieszy się z pierwszych słów i zdań małego dziecka. Zazwyczaj pamięta je długo. A jak brzmi i gdzie zostało zapisane pierwsze zdanie po polsku?
Ogromną rolę w rozwoju ziem polskich w dobie rozbicia dzielnicowego odegrał zakon cystersów. Zakonnicy propagowali nowoczesne metody uprawy ziemi, a budowane przez nich świątynie zapowiadały nadejście stylu gotyckiego. W klasztorze w Henrykowie, ufundowanym przez księcia śląskiego Henryka Brodatego, powstała słynna „Księga henrykowska”, w której cystersi spisywali ważne wydarzenia z życia swej wspólnoty. Wśród odnotowanych opowieści znalazła się historia rycerza Boguchwała, który chcąc wyręczyć żonę przy ciężkiej pracy mielenia ziarna na żarnach, zwrócił się do niej słowami: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Historycy przyjmują, że jest to najstarsze zdanie zapisane w języku polskim.
Chwalebne skutki uczty kanclerza Mikołaja. O fundacji klasztoru w Henrykowie i powstaniu „Księgi henrykowskiej”
Jednym z najcenniejszych skarbów ziem piastowskich w średniowieczu była sól. Dzięki niej książęta osiągali znaczne dochody. Z kim tradycja wiąże początki wydobycia soli w Małopolsce?
Kinga, zwana też Kunegundą, była córką króla Węgier Béli IV. W 1239 roku poślubiła księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego. Jak mówi legenda, przed wyjazdem z ojczyzny księżniczka wrzuciła do jednej z tamtejszych kopalń soli swój pierścień. Po przybyciu do Polski kazała pod Krakowem szukać cennego przedmiotu. Kopiący na jej rozkaz ludzie natrafili na bryłę soli. W ten sposób odkryto bogate złoża minerału. Do dziś trwa spór, czy stało się to w Wieliczce, czy w Bochni. Legenda legendą, ale Kinga znacząco przyczyniła się do rozwoju Małopolski, a zwłaszcza ziemi sądeckiej, fundując i hojnie uposażając klasztor Klarysek w Starym Sączu. Słynęła z wielkiej pobożności – Jan Paweł II uznał ją w 1999 roku za świętą.
Stara Księżna na bryle soli. Obraz Jana Matejki „Św. Kinga modląca się pośród sądeckich gór” w Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce
Pod skrzydłami dobrej pani. Księżna Kinga i klasztor Klarysek w Starym Sączu
Był jednym z najwybitniejszych książąt z czasów rozbicia dzielnicowego. Jego państwo objęło dużą część ziem piastowskich. Przyczynił się do ich rozwoju gospodarczego i kulturalnego, ale też uwielbiał rozrywki dworskie. Kto był tym wspaniałym gospodarzem, od którego imienia postała nazwa stworzonej przez niego monarchii?
Rzut oka na mapę historyczną ziem polskich w pierwszej połowie XIII wieku nie pozostawia wątpliwości. Książęta śląscy byli bliscy zjednoczenia kraju, rozbitego od stu lat na dzielnice. Imponujący organizm państwowy stworzył Henryk Brodaty. W 1201 roku objął rządy we Wrocławiu, w kolejnych dziesięcioleciach dzięki umiejętnej polityce opanował ziemię krakowską i Wielkopolskę. Aby umocnić swe rządy, sprowadzał kolonistów, lokował wsie i miasta, zakładał klasztory. Na jego dworze kultywowano obyczaje charakterystyczne dla zachodniej Europy. Schedę po wybitnym ojcu przejął w 1238 roku Henryk Pobożny. Od imion obu książąt ich państwo określane jest mianem monarchii Henryków Śląskich.
Gospodarz dobry i wesoły. Działalność i rozrywki Henryka Brodatego
Jadwiga Śląska. Księżna niezwykłej pobożności
„Daj spokój, nie będziemy o to kruszyć kopii!”, „Obaj stanęli w szranki, licząc na zwycięstwo”. Do jakiej ulubionej rozrywki rycerstwa średniowiecznego nawiązują te popularne powiedzenia?
Podczas rozbicia dzielnicowego Piastowie chętnie utrzymywali kontakty z władcami europejskimi, zwłaszcza z monarchami sąsiednich państw. Książętom śląskim bliscy byli władcy niemieccy. Aby podtrzymywać przyjazne stosunki, zawierano małżeństwa dynastyczne, składano sobie wizyty, przejmowano podpatrzone na Zachodzie obyczaje. Jedną z popularnych zabaw były turnieje rycerskie. „Stawanie w szranki” pozwalało rycerzom na stałe doskonalenie i pokazywanie swych umiejętności. Zbrojni mogli się zaprezentować przed wybrankami serca i zyskać uznanie władców. Choć Kościół potępiał turnieje, to stanowiły one doskonałą rozrywkę, którą można porównać do współczesnych zawodów sportowych. Jako jeden z pierwszych urządzał turnieje książę Bolesław Rogatka, najstarszy syn Henryka Pobożnego.
Bitwy, wytworne zabawy, turnieje i inne obyczaje rycerskie na średniowiecznym Śląsku
Bolesław Rogatka. Czarna owca piastowskiej dynastii
„Co za warunki, zupełnie jak w średniowieczu…” – możemy usłyszeć, gdy ktoś wyraża zdumienie stanem miejsca, gdzie chce zadbać o własną higienę. Jak w czasach Piastów przestrzegano czystości na co dzień?
Wbrew często powtarzanej opinii średniowiecze to wcale nie wieki ciemne, a już na pewno nie brudne. Przynajmniej jeśli chodzi o przedstawicieli wyższych kręgów społeczeństwa – władców, możnych, zwierzchników Kościoła. Znaczny wpływ na dbałość o higienę odegrały zwyczaje muzułmanów, z którymi zetknięto się podczas wypraw krzyżowych. W miastach rozpoczęto budowanie łaźni. Zalecono mycie się przy okazji świąt religijnych. W najlepszej sytuacji byli najbogatsi, którzy mogli zażywać kąpieli we własnych domach. Służba napełniała drewniane balie wodą, do której dodawano pachnące zioła. Kąpiel służyła nie tylko czystości, ale i relaksowi. Niekiedy korzystanie z podobnej przyjemności miało tragiczny finał – kąpiący się łatwo padali ofiarami zamachowców…
Piast w kąpieli, czyli jak z tą higieną niegdyś bywało
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
