historiA: FISZKI 

Polskie regalia: czternastowieczna korona i pochodzące z XVI wieku berło i jabłko zostały ukryte w podziemiach warszawskiego kościoła Świętego Krzyża przez zwolennika Leszczyńskiego, podskarbiego wielkiego koronnego Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego.
Dla przyszłego króla Augusta III i jego żony Marii Józefy drezdeński jubiler wykonał dwa komplety regaliów z częściowo złoconego srebra. W czasie koronacji 17 stycznia 1734 roku w Krakowie para królewska miała więc nowe insygnia z wmontowanymi kamieniami szlachetnymi, pochodzącymi z różnych przedmiotów należących do Wettinów. Po uroczystości klejnoty wyjęto i zastąpiono imitacjami.
Tymczasowe zamienniki o wyjątkowej trwałości. Insygnia koronacyjne Augusta III Sasa i Marii Józefy ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Ksiądz Stanisław Konarski z zakonu pijarów – pisarz, poeta i pedagog – uważał, że aby naprawić państwo, trzeba zacząć od kształcenia młodzieży szlacheckiej. W 1740 roku założył elitarne Collegium Nobilium. Zreformował także nauczanie w kolegiach pijarskich. Wprowadzono geografię, historię, matematykę. Stosowano mapy i globusy. Ograniczono nauczanie łaciny i zadawano lektury w języku polskim, francuskim i niemieckim. Nie zapominano o szermierce, jeździe konnej i tańcu. Konarski kładł nacisk na właściwe zachowanie uczniów, ale podkreślał, że wzorem powinni być dobrze przygotowani nauczyciele.
Collegium Nobilium. Jak kiedyś uczono w szkole

Benedykt Chmielowski pragnął stworzyć dzieło, w którym będzie zawarta cała wiedza z różnych dziedzin, między innymi z historii, polityki, geografii, teologii, matematyki, zoologii czy alchemii. Chciał, aby czytano jego encyklopedię z ciekawością. Wykonał tytaniczną pracę. Korzystał z wielu ksiąg, nie tylko ze swojej biblioteki, ale też z imponującego księgozbioru biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego. Fragmenty prac przepisywał, czasem kompilował, o czym lojalnie uprzedził w przedmowie. Zawsze starał się podawać źródło, z którego korzystał. Pamiętając o tym, można nieco inaczej spojrzeć na opisy fantastycznych stworów czy zdarzeń ukazanych w encyklopedii.
„Smoka pokonać trudno, ale starać się trzeba”. „Nowe Ateny”, czyli edukacyjna misja księdza Benedykta Chmielowskiego

Konserwatywna szlachta przyjęła ze zgorszeniem fakt, że król zamiast stroju polskiego wybrał zachodnioeuropejski, a dokładniej – francuski. Stanisław August miał na sobie kaftan, kamizelkę, krótkie spodnie i pończochy. Pod szyją widniała kryza, która nie znalazła się na słynnym portrecie pędzla Marcella Bacciarellego. Wielu uważało, że kryza była elementem stroju hiszpańskiego. Król, zwolennik myśli oświeceniowej, nie zamierzał schlebiać sarmackim gustom. Niechętny był podgalaniu głowy, wystarał się nawet podobno o zaświadczenie lekarskie zawiadamiające, że strój polski nie przysłużyłby się królewskiemu zdrowiu.
„Król w stroju koronacyjnym”. Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego pędzla Marcella Bacciarellego w Zamku Królewskim w Warszawie

Król chciał, aby poczta stała się prawdziwą instytucją publiczną. Powołano i zaprzysiężono funkcjonariuszy zwanych pocztmagistrami. Byli oni zobowiązani do uczciwego, regularnego przesyłania korespondencji. Musieli prezentować nienaganną postawę moralną i z godnością nosić mundur urzędnika państwowego. Rozbudowano sieć traktów i rozmieszczono wzdłuż nich urzędy i stacje pocztowe. Każdy pocztmagister miał obowiązek wywiesić na swojej stacji herb pocztowy. Miejsca te, jako instytucje państwowe, znajdowały się pod ochroną. Reforma wpłynęła na zwiększenie liczby przesyłanych i z sukcesem dostarczanych listów.
Stacya Poczthalteryi Słonimska. Najstarszy zachowany polski szyld pocztowy ze słonimskiej stacji przeprzęgowej w zbiorach Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu

Manufaktura kozienicka funkcjonowała do 1794 roku. Produkowała około 1000 sztuk broni palnej rocznie, głównie skałkowe karabiny piechoty i karabinki dla jazdy. W czasach stanisławowskich piechota posługiwała się długim, ciężkim, gładkolufowym karabinem. Nie była to zbyt celna broń. W dobie Sejmu Wielkiego postanowiono, wzorem innych armii, stworzyć elitarną formację strzelców, uzbrojoną w krótkie, gwintowane sztucery – broń bardziej precyzyjną i skuteczną. Kozienicka fabryka rozpoczęła produkcję potrzebnego wyposażenia. Strzelcy zaopatrzeni w sztucery walczyli w wojnie z Rosją w 1792 roku, a także podczas insurekcji kościuszkowskiej.
Sztucer dla strzelców. Unikatowa broń z królewskiej manufaktury

Stanisław August chciał, by polskie elity umysłowe doceniały jego reformatorskie działania. Na swój dwór wprowadził, zaczerpnięty z Francji, pomysł spotkań salonowych. Podczas tradycyjnych obiadów czwartkowych król gościł uczonych, pisarzy, polityków, artystów. Nie tylko oddawano się eleganckiej konwersacji, ale oczywiście spożywano wyszukane dania. Co ciekawe, nawet wówczas Stanisław August manifestował upodobanie do potraw innych niż te, które przeważały zwykle na sarmackich stołach. Król dbał o linię, więc prócz dziczyzny podawano zupy (na przykład szczawiową) oraz warzywa i owoce.
Król na diecie. Co Paweł Tremo serwował gościom Stanisława Augusta?

Z mecenatem królewskim były związane zarówno amatorki, jak i profesjonalne artystki. Jedna z nich, Anna Rajecka – utalentowana malarka – otrzymała w 1783 roku stypendium zagraniczne. Wyjechała wówczas do Paryża, zamieszkała w galeriach Luwru i poznawała twórczość artystów francuskich. Rajewska specjalizowała się w portretach malowanych pastelami. W 1791 roku, jako pierwszy polski twórca, wystawiła swoje dzieła na paryskim Salonie. Inną artystką, która cieszyła się mecenatem Stanisława Augusta, była Fryderyka Bacciarelli – żona Marcella wykonująca interesujące miniatury.
Anna Rajecka. Królewska stypendystka w Paryżu
Piękny trzydziestoletni, czyli „Portret Ignacego Potockiego” Anny Rajeckiej z Muzeum Króla Jana III w Wilanowie

„Grób Ojczyzny” to obraz alegoryczny. Kościuszko próbuje zapobiec wepchnięciu do grobu kobiety w białej sukni, mającej rękach i nogach kajdany – to Polska. Czarne orły przyczajone na pomniku to Prusy i Rosja, które dokonały drugiego rozbioru. Płytę grobowca odsuwają targowiczanie – Stanisław Szczęsny Potocki, Józef Kazimierz Kossakowski i Franciszek Ksawery Branicki. Kościuszko wskazuje zdecydowanym gestem na statuę upamiętniającą Konstytucję 3 maja. Dzieło Smuglewicza pełniło funkcję propagandową i wyraźnie sugerowało, że jedynie w Kościuszce można pokładać nadzieję na odzyskanie niepodległości i powrót do reform Konstytucji 3 maja.
Tadeusz Kościuszko przybywa na ratunek! „Grób Ojczyzny” Franciszka Smuglewicza z Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Malarskie wizje początku insurekcji. Obrazy Walerego Eliasza Radzikowskiego z Muzeum Historycznego Miasta Krakowa i Michała Stachowicza z Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Setną rocznicę bitwy pod Racławicami postanowiono uczcić w Galicji panoramą malarską. Zadanie powierzono Janowi Styce i Wojciechowi Kossakowi. Okrągły pawilon zamówiono w Wiedniu. Prace rozpoczęto w 1893 roku. Rok później dzieło zaprezentowano we Lwowie. Pełna dynamiki kompozycja przedstawia między innymi Kościuszkę prowadzącego kosynierów do ataku, Wojciecha Bartosa gaszącego czapką lont armaty, cofających się przed polską piechotą rosyjskich grenadierów. Bardzo realistycznie oddano pole bitwy wraz z elementami krajobrazu. „Panoramę Racławicką” można obecnie oglądać we Wrocławiu.
W samym środku bitwy. Panorama Racławicka w Muzeum Narodowym we Wrocławiu