Niezwykły dar dla odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej w postaci wielkiego majątku ziemskiego złożyli przedstawiciele rodów magnackich, które znamy z kart podręczników do historii ojczystej. W ten sposób spadkobiercy senatorów I Rzeczypospolitej przekazali swój majątek milionom obywateli II Rzeczypospolitej. Był to dar symboliczny, rodzaj arki przymierza między dawnym narodem szlacheckim a narodem polskim składającym się w przeważającej mierze z potomków chłopów, dawnych szlacheckich poddanych.
W II Rzeczypospolitej żywo dyskutowano na temat wielkiej własności ziemskiej. Lewica chciała jej zniesienia i rozdania ziemi chłopom, prawica wskazywała, że te odpowiednio kierowane przedsiębiorstwa produkcyjne płacą państwu podatki. Jednym z takich dobrze zarządzanych majątków były dobra kórnickie. Należały one do Działyńskich, a następnie Zamoyskich. Ponadto olbrzymi majątek, powstały w wyniku arystokratycznych mariaży, składał się z kilku połaci ziem ornych, lasów, jezior i pastwisk w Wielkopolsce i na Podhalu – w sumie 190 kilometrów kwadratowych.
Stanisław Korzeniewski (według fotografii), Portret Władysława Zamoyskiego, 1938 (według wzoru sprzed 1924), licencja PD, Biblioteka Kórnicka, źródło: platforma cyfrowa Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk
Z uzyskanych dochodów właściciele utrzymywali szkoły gospodarstwa domowego dla dziewcząt, zakład naukowy prowadzący „badania nad drzewami i lasem” oraz Bibliotekę Kórnicką, a ponadto dwa pałace o dużej wartości historycznej – Działyńskich w Poznaniu i neogotycką rezydencję w Kórniku.
Stanisław Konarzewski, Jadwiga Zamoyska (według fotografii), licencja PD, Bibioteka Kórnicka, źródło: platforma cyfrowa Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk
Ostatni właściciele Kórnika – Jadwiga z Działyńskich Zamoyska (1831–1923) i jej dzieci Władysław (1853–1924) i Maria (1860–1937), którzy nie doczekali się potomstwa – zdecydowali się nie rozdzielać dobrze funkcjonującego majątku między spadkobierców z dalszej rodziny. Jak czytamy w ustawie z 30 lipca 1925 roku, Zamoyscy „oddali Narodowi Polskiemu wszystkie swoje majątki nieruchome, które odtąd stanowić będą pod Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej i X. Prymasa, Arcybiskupa Gnieźnieńskiego i Poznańskiego, fundację niepodzielną pod nazwą «Zakłady Kórnickie» z siedzibą w Kórniku”. Decyzja ta stanowiła zapewne konsekwencję wychowania zgodnie z głoszoną przez Jadwigę zasadą: „Służyć Bogu, służąc Ojczyźnie. Służyć Ojczyźnie, służąc Bogu”.
Budynek Szkoły Gospodarstwa Domowego w Kórniku. Zamoyscy zostali zmuszeni przez rząd pruski do jej zamknięcia, licencja PD, Biblioteka Kolekcji Prywatnych
Cytowana ustawa o Zakładach Kórnickich zobowiązywała kuratorów fundacji do utrzymywania istniejących szkół i instytucji naukowych, świadczenia pomocy szczególnie uzdolnionym w uzyskaniu wyższego wykształcenia i krzewienia wiedzy rolniczej wśród ludności wiejskiej. Ponadto zamek kórnicki miał służyć jako upamiętnienie okresu zaborów i ludzi – Polaków i cudzoziemców, którzy w tym czasie przyczynili się do utrzymania polskości.
Elewacja południowa zamku w Kórniku, przed 1939 r. fot. Witold Czarnecki Fotograf Akademicki, licencja PD, Biblioteka Kórnicka, źródło: platforma cyfrowa Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk
Fundacja po II wojnie światowej została zlikwidowana, a jej dobra przekazano Państwowym Gospodarstwom Rolnym. Dobra kultury powierzono pieczy Polskiej Akademii Nauk (PAN). W 2001 roku z inicjatywy PAN Fundacja Zakłady Kórnickie została restytuowana na podstawie specjalnej ustawy sejmowej.
Michał Zarychta
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
