"Adieu Pologne, adieu plaines desertes" Ucieczka Henryka Walezego z Polski

30 maja 1574 roku zmarł Karol IX, trzynasty władca Francji z dynastii Walezjuszów. Kiedy tylko wieść o jego śmierci dotarła do Polski, Wawel, gdzie od niespełna czterech miesięcy rezydował młodszy brat Karola, Henryk, stał się sceną jednej z najgłośniejszych ucieczek w historii. W nocy z 18 na 19 czerwca pierwszy elekcyjny król Polski zabrał ze sobą czterech zaufanych ludzi i rozpoczął swą szaleńczą jazdę po tron należny mu po zmarłym bracie.

 

Jeśli wierzyć przekazom, gdy usłyszał o wyjeździe do Polski, zapłakał rzewnymi łzami. Nie chciał opuszczać rodzinnej Francji na rzecz tego barbarzyńskiego kraju gdzieś nad Wisłą. Jego krótkie panowanie odzwierciedlało tę niechęć. Naznaczone ciągłymi nieporozumieniami z nowymi poddanymi zakończyło się zaledwie po kilku miesiącach. Każda strona miała zgoła odmienną wizję rządzenia państwem. Nadmierne zamiłowanie do rozrywek i swoboda obyczajów nowego władcy budziły powszechną niechęć. Nie pomagał brak zainteresowania sprawami królestwa. Zatem gdy nadarzyła się sposobność, by powrócić do Francji, Henryk Walezy skwapliwie z niej skorzystał.  

Étienne Dumonstier (uprzdnio przypisany Jean Decourt), Portret Henryka Walezego, Bibliothèque nationale de France, 1578 (cztery lata po ucieczce z Polski), licencja PD, źródło: Wilkimedia Commons

Znamy dokładną trasę ucieczki króla. Zgodnie z tradycją z zamku wawelskiego miał zbiec spiralnymi schodami przylegającymi do Wieży Jordanki i tą drogą przedostać się do ogrodów królewskich. Dlatego dzisiaj są zwane schodami Walezego. Jednak w rzeczywistości wydostał się zupełnie inaczej. W dokumentach zamku wawelskiego przeczytamy o naprawach drzwi „popsowanych przez zbiegłe francuzy”. O które drzwi chodzi? Rezydując na zamku, król Henryk mieszkał w komnatach w skrzydle zachodnim mieszczącym Babiniec, czyli siedzibę dworu królowej i młodych książąt. W noc ucieczki opuścił swą sypialnię na drugim piętrze, nad bramą Berrecciego i kręconymi schodami (tak zwanymi schodami Bony) zszedł na pierwsze piętro.

Zamek Królewski na Wawelu nocą, 2010, fot. Andrzej Barabasz (Chepry), licencja CC BY-SA 3.0Wikimedia Commons

W mieszczących się tam salach dziś można oglądać wystawę Sztuka Wschodu. W ostatniej sali nadal są drzwi, przez które król wydostał się z pałacu. Obecnie wiodą one na klatkę schodową w budynku administracji zamku. W XVI wieku w tym miejscu były inne schody. Prowadziły przez pałacowy szpital na nieduży dziedziniec, ciągnący się obok budynków gospodarczych z piekarnią i kuchniami do muru przy Baszcie Senatorskiej. Tam dotarłszy, król Henryk wraz z towarzyszami wyważył furtę i ze wzgórza zamkowego dostał się na ulicę Bernardyńską, gdzie czekały już konie.

 

„Adieu Pologne, adieu plaines desertes,

Tojours de neige et glace couvertes […]”

 

„Żegnaj Polsko, żegnajcie opustoszałe równiny

Skute wiecznym śniegiem i lodem […]”

 

W taki sposób rozstawał się z Polską rozczarowany poeta Philippe Desportes, który przybył w orszaku Henryka Walezego po to tylko, by wyjechać jeszcze przed swoim królem. Równie dobrze tymi słowy mógł żegnać ją sam Henryk.

Teodor Axentowicz, Poselstwo polskie u Henryka Walezjusza, 1910, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: cyfrowe MNW

W pościg za królem na czele nadwornej chorągwi tatarskiej ruszył podkomorzy Jan Tęczyński. Ten sam, który w dniu koronacji Henryka wdał się w kłótnię z Samuelem Zborowskim. Sprzeczkę zakończoną bardzo nieszczęśliwie – śmiercią kasztelana przemyskiego Andrzeja Wapowskiego próbującego rozdzielić walczące strony. Jan był jednym z nielicznych, których król poinformował o planach ucieczki i któremu podał swoje powody. Po szaleńczej jeździe Tęczyński dopadł Henryka na rogatkach Pszczyny. Prosił i zaklinał. Na próżno. Nie zdołał skłonić monarchy do zmiany decyzji. Obiecawszy rychły powrót, Henryk odjechał.

Henryk Rodakowski, Wjazd Henryka Walezego do Krakowa, szkic, 1848, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: cyfrowe MNW

Pięć dni później, 24 sierpnia, podczas zjazdu w Warszawie senatorowie postanowili czekać na powrót władcy do 12 maja 1575 roku. Kiedy wyznaczony termin minął, a król się nie zjawił, ogłosili stan bezkrólewia i upoważnili prymasa do zwołania elekcji. Jak wiemy, Henryk Walezy nigdy już do Polski nie powrócił. Francją władał do 1589 roku, kiedy to 2 sierpnia, podczas oblężenia Paryża, zmarł w wyniku ran zadanych mu przez zamachowca. Okres jego francuskiego panowania naznaczyły waśnie wewnętrzne, głównie nieustające spory i wojny religijne.

Artur Grottger, Ucieczka Henryka Walezego z Polski, Muzeum Narodowe w Warszawie, 1860, licencja PD, źródło: cyfrowe MNW

Aż prosi się, żeby zapytać, co by było, gdyby król pozostał jednak w Polsce, podejmując wyzwanie i sprawując rządy nad tymi „skutymi lodem równinami”. Może żyłby nieco dłużej…

Katarzyna Ogrodnik-Fujcik

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Warszawa woj. mazowieckie
Braterski spór o koronę. Jan Kazimierz Waza królem Polski

Awanturnik i męczennik w ujęciu Jana Matejki. "Samuel Zborowski prowadzony na śmierć"– akwarela z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie