Jan Heweliusz, uznawany za drugiego po Mikołaju Koperniku najbardziej zasłużonego astronoma działającego na ziemiach polskich, miał wyjątkowe szczęście do towarzyszek życia. Z drugą żoną Elżbietą tworzył nie tylko zgodne małżeństwo, ale także dzielił swoją największą pasję: badanie kosmosu.
Gdy zawarli ślub w 1663 roku, Elżbieta miała zaledwie 16 lat, a jej wybranek – 52 lata i był już astronomem o międzynarodowej sławie. Rok wcześniej pochował żonę Katherine Rebeschke. Jej następczyni również pochodziła z zamożnej rodziny kupieckiej, co pozwoliło na uzyskanie solidnego i wszechstronnego wykształcenia. Co więcej, Elżbieta od najmłodszych lat wykazywała szczególną pasję do nauki.
Jan Heweliusz z żoną Elżbietą obsługujący sekstant. Rycina Izzaka Salla według Andreasa Stecha, z dzieła Machinae coelestis pars prior, Gedani 1673, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska
Niemal od początku związku Koopman, podobnie jak pierwsza żona Heweliusza, mocno angażowała się w zarządzanie należącymi do rodziny browarami. Dzięki temu Heweliusz mógł oddać się badaniom. Zainteresowania Elżbiety wykraczały jednak poza dbanie o rodzinny interes. Szybko została pomocną towarzyszką podejmowanych przez astronoma obserwacji. Małżeństwo z uznanym naukowcem stało się dla niej nie tylko przepustką do rozwijania swoich pasji badawczych, ale także umożliwiło dostęp do cennej aparatury astronomicznej mieszczącej się w obserwatorium Heweliusza. Urządzona na dachach jego kamienic przy ulicy Korzennej dostrzegalnia gwiazd była prawdopodobnie największym i najnowocześniejszym istniejącym obserwatorium. Sam mąż pisał o żonie jako „najlepszym ze współpracowników” i „najbardziej dokładnym obserwatorze”. Elżbieta cieszyła się pełnym zaufaniem Heweliusza. Po pożarze, jaki strawił obserwatorium w 1679 roku, pomagała mu je urządzać. Biegła w obliczeniach matematycznych, uczestniczyła w opracowywaniu wyników obserwacji. Korespondowała z europejskimi naukowcami w języku łacińskim, co było wówczas niespotykane – na przykład z Edmondem Halleyem, słynnym angielskim astronomem i matematykiem. W jednym z dzieł Heweliusza została zamieszczona rycina, na której wspólnie z żoną prowadzi badania astronomiczne. Po raz pierwszy w historii ukazano kobietę jako astronomkę.
Zaginione popiersie Elżbiety Koopman-Heweliusz, gdansk.pl
Po śmierci Jana w 1687 roku Elżbieta postanowiła dokończyć i opublikować jego trzy książki. Jako pierwszą wydała jeszcze w tym samym roku Stellarum fixarum. Dwie kolejne publikacje wymagały większych korekt i uzupełnień. W 1690 roku ukazały się katalog 1564 gwiazd, pod tytułem Prodromus astronomiae (Zwiastun astronomii), oraz Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia). Elżbieta opatrzyła je dedykacją dla króla Jana III Sobieskiego, doceniając wsparcie, jakiego udzielał Heweliuszowi na przestrzeni lat.
Obserwatorium astronomiczne Jana Heweliusza przy ulicy Korzennej, rycina Izzaka Salla według Andreasa Stecha, z dzieła Machinae coelestis pars prior, Gedani 1673, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska
Elżbieta i Jan doczekali się czwórki dzieci, z czego wieku dorosłego dożyły trzy córki. Nie kontynuowały one pasji badawczej swoich rodziców. Elżbieta zmarła w 1693 roku, mając 46 lat. Została pochowana w grobie u boku swojego męża w kościele Świętej Katarzyny w Gdańsku. Obecnie jest uznawana za pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych na świecie astronomek. W 2018 roku Gdańsk ustanowił nagrodę dla kobiet mogących poszczycić się wybitnymi osiągnięciami ze wszystkich dziedzin nauki. Na jej patronkę wybrano Elżbietę Koopman-Heweliusz.
Magdalena Staręga
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
