Gryfy, smoki, jednorożce i inne stworzenia zostały przedstawione w siedemnastowiecznej encyklopedii zoologicznej, którą w Lesznie opracował Jan Jonston. "Historiae naturalis", ówczesne kompendium wiedzy o świecie przyrody, ukazało się w sześciu tomach w latach 1650–1653. Księgi te są zaliczane do najbardziej okazałych i najpiękniejszych publikacji XVII wieku. Śmiało można powiedzieć, że to ostatnia z humanistycznych encyklopedii zoologicznych. Obecnie znajduje się w zbiorach biblioteki Muzeum Okręgowego w Lesznie.
Jan Jonston z wykształcenia był lekarzem, jednak jego zainteresowania naukowe wykraczały poza medycynę i dotyczyły też przyrodoznawstwa, historii, filozofii czy pedagogiki. Zasłynął jako autor dzieł historycznych, medycznych i przyrodniczych, w tym dendrologicznych.
Christian Romstedt, Portret Jana Jonstona, miedzioryt, 1673, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Pełnił funkcję lekarza miejskiego, a także nadwornego medyka Bogusława Leszczyńskiego.Przyjaźnił się z rektorem leszczyńskiego gimnazjum, Janem Ámosem Komenskim. W latach 1638–1656 pełnił godność scholarchy (przełożonego) tejże szkoły, wiele swoich dzieł napisał z myślą o młodych czytelnikach.
Karta tytułowa, Jan Jonston, Historiae naturalis de piscibus et cetis, księga V, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Dla leszczyńskiego gimnazjum Jonston wydał podręcznik historii starożytnej (1639), a miejscowym urzędnikom zadedykował dzieło o teriaku (driakwi), czyli starożytnym leku na bazie jadu żmii, opium i wielu ziół (1642). W Lesznie powstały jego największe dzieła z zakresu medycyny – Idea universae medicinae practicae (1644) oraz nauk przyrodniczych – Historiae naturalis (1650–1653).
Nosorożec (łac. Rhinoceros) według Albrechta Dürera, Jan Jonston, Historiae naturalis de quadrupedibus, Amsterdam 1657, Okręgowe w Lesznie
Pomysł zebrania materiałów o zwierzętach mógł się zrodzić podczas młodzieńczych podróży po Europie. Podczas jednej z nich Jonston zwiedził słynne muzeum botanika Ulisse’a Aldrovandiego w Bolonii. Od XVI wieku silnym impulsem do gromadzenia i systematyzowania wiedzy o świecie były także zamorskie wyprawy do Ameryki, szczególnie odkrycia geograficzne Nowego Świata.
Wiemy, że w bibliotece Jonstona znajdował się wydany w 1648 roku opis przyrody Brazylii, autorstwa Georga Marggrafa. Również inne dzieła z bogatego księgozbioru Jonstona pozwoliły mu przygotować dzieło oparte na starszych kompendiach i traktatach przyrodniczych. Opracował syntezę historii naturalnej do użytku szkolnego z myślą o uczniach gimnazjum w Lesznie. Do najczęściej wykorzystywanych przez niego źródeł należały szesnastowieczne encyklopedie przyrodnicze: Historia animalium Conrada Gessnera i bolońska Historia naturalis Ulisse’a Aldrovandiego.
Lwy według rysunku Petera Paula Rubensa, Jan Jonston, Historiae naturalis de quadrupedibus, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Jonston w swoim dziele zamieścił około 260 tablic ukazujących ponad 2,5 tysiąca stworzeń. Korzystał z popularnych przedstawień zwierząt i legendarnych stworów, a ponadto traktatów jeździeckich (zawierających wizerunki koni), utworów myśliwskich (między innymi z podobiznami jeleniowatych), ale także druków ulotnych z wyobrażeniem walenia. Motyw nosorożca był wzorowany na powszechnie znanym drzeworycie Albrechta Dürera, pierwowzór lwów pochodził z dzieł Petera Paula Rubensa, a inspirację dla obrazów niedźwiedzi stanowiły piętnastowieczne rysunki Hansa Burgkmaira.
Karta tytułowa, Jan Jonston, Historiae naturalis de avibus, księga VI, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Warto przyjrzeć się wizerunkom stworzeń, by móc zauważyć, że czworonogi i ptaki najczęściej rysowano na podstawie żywych okazów, ewentualnie wypchanych – w pozach imitujących ruch. Natomiast ryby, węże, owady patrząc na preparaty, dlatego są często przedstawiane w nienaturalnych pozycjach. Tablice, znajdujące się na osobnych kartach pomiędzy stronami z tekstem, prezentowały kilka gatunków zwierząt, stwarzając możliwość ich porównania.
Pelikan, harpie, gryf, Jan Jonston, Historiae naturalis e avibus, księga VI, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Kompendium często zdobywało uznanie. Podkreślano wyjątkowe walory artystyczne ilustracji, a za ich autora mylnie uważano Matthäusa Meriana starszego. Dziś już wiadomo, że wyboru dokonał sam Jan Jonston, Officina Meriana zaadaptowała jedynie wskazane ilustracje i przeniosła na nowe płyty.
Karta tytułowa, Jan Jonston, Historiae naturalis de isectis, księga III, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Jonston dał się poznać jako wyjątkowy uczony doby baroku, mimo że nie prowadził badań empirycznych i nie dokonał żadnego odkrycia. Był wielkim erudytą i popularyzatorem nauk. Dwa miasta Leszno i Lubin z okazji 300. rocznicy śmierci uczonego wystawiły pomniki w przestrzeni publicznej. Jedyny wolno stojący pomnik Jana Jonstona w Europie można zobaczyć w Lesznie.
Smoki, Jan Jonston, Historiae naturalis de serpentibus, księga II, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie
Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne powierzyło jego przygotowanie rzeźbiarce Magdalenie Więcek-Wnuk. Monument stoi od 1975 roku w parku, który znajduje się w miejscu dawnego cmentarza ewangelickiego, gdzie pochowano wybitnego uczonego. Park od 1976 roku nosi imię Jana Jonstona. W tym samym roku w Lubinie Zbigniew Frączkiewicz stworzył płaskorzeźbę Oliwne drzewko, upamiętniającą słynnego lekarza. W Składowicach, w których mieszkał Jonston po wyjeździe z Leszna, na elewacji pałacu został umieszczony płaskorzeźbiony wizerunek głowy uczonego.
Marta Małkus
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU