Aleksander Gierymski (1850‒1901) to jeden z najważniejszych polskich przedstawicieli malarstwa realistycznego. Wybitnymi przykładami w tym nurcie jego twórczości są obrazy z pierwszej połowy lat osiemdziesiątych XIX w., kiedy to malarz pracował w Warszawie i z reporterską starannością ukazywał najbiedniejsze dzielnice miasta. Zamiast kreować wymyślone kompozycje przy pomocy zatrudnionych, ucharakteryzowanych modeli, artysta wolał malować prawdziwych mieszkańców Warszawy, na przykład uchwyconych na zdjęciach.
Fotografia była wynalazkiem, który wpłynął na sztukę w XIX w. Uważa się, że sztuka współczesna, odchodząca od tradycyjnego, iluzjonistycznego ukazywania rzeczywistości, mogła rozwinąć się w dużej mierze dzięki temu, że utrwalanie widoków i tworzenie portretów stało się prostsze i tańsze w formie zdjęć. Wiadomo także, że impresjoniści używali fotografii przy planowaniu kompozycji swoich obrazów, nie możemy jednak zapominać, że zdjęcia były cennym źródłem inspiracji również dla realistów, dla których istotne było uchwycenie i wierne odtworzenie szczegółów otaczającego świata.
Aleksander Gierymski także chętnie korzystał z fotografii, choć swój własny aparat posiadał dopiero od 1886 r. Była to tzw. brandlówka, czyli aparat opatentowany przez warszawskiego fotografa Konrada Brandla, pozwalający na wykonywanie fotografii reporterskiej w plenerze i bez statywu („z ręki”). Wcześniej malarz używał zdjęć wykonanych przez innych, w tym także przez wspomnianego Brandla; i to właśnie jego autorstwa są zdjęcia przedstawiające handlarkę owoców, która stała się bohaterką kilku dzieł Gierymskiego.
Konrad Brandel, Handlarka owoców, ok. 1879, odbitka na papierze aluminiowym, Muzeum Narodowe w Warszawie
Kompozycyjnie najbliższy jednej z fotografii Brandla był szkic stworzony przez malarza, a ukazujący kobietę całopostaciowo, ujęcie w trzech czwartych. Zaginął on niestety w czasie II wojny światowej. Przez długi czas wojenną stratą była także Pomarańczarka z Muzeum Narodowego w Warszawie (1881 r.). Dzieło to zostało jednak odzyskane w 2011 r. i obecnie można je podziwiać w Galerii Sztuki XIX Wieku w tym muzeum.
Aleksander Gierymski, Żydówka z pomarańczami, ok. 1880-1881, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: cyfrowe MNW
Sam Gierymski uważał ten obraz za jeden z najlepszych w swoim dorobku i wykonał jego replikę, dziś przechowywaną w Muzeum Śląskim w Katowicach, znaną także pod tytułem Żydówka z cytrynami. Portret żydowskiej handlarki jest przejmujący: artyście udało się zawrzeć w jej spojrzeniu smutek, rezygnację, zmęczenie. Soczyste cytrusy, kuszące i egzotyczne stanowią znakomity kontrast dla szarości i nędzy życia handlującej nimi kobiety. Intensywna kolorystyka pomarańczy, przywodząca na myśl ciepło słońca, w którym dojrzewały, skontrastowana jest z chłodem zamglonej Warszawy i brunatnym strojem Żydówki.
Aleksander Gierymski, Żydówka z cytrynami (Pomarańczarka), 1881, Muzeum Śląskie w Katowicach
Pomarańczarka jest arcydziełem polskiego malarstwa realistycznego, a zarazem jednym z ważniejszych judaików w sztuce polskiej. Nie tylko dzięki fotografii Brandla, ale przede wszystkim dzięki obrazom Gierymskiego pomarszczona twarz dziewiętnastowiecznej warszawskiej handlarki na trwałe zapisała się w polskiej kulturze.
