Arianie, a właściwie bracia polscy, zwani także socynianami, chrystianami, nurkami, zostali przedstawieni na plafonie w Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach w scenie sądu sejmowego. Malowidło Tomasza Dolabelli przypomina o jednym ze zwycięstw kontrreformacji, za jakie uważano ogłoszenie wyroku w sprawie dotyczącej rzekomego sprofanowania krzyża przez studentów ariańskich z Rakowa.
„Samych heretyckich [wyznań] naonczas było kilkadziesiąt i dosyć potężnych, bo miały niektóre z nich ludzi uczone i możne przy sobie, które za łaską Bożą tak poginęły, jako fundamentów nie mając, że jeno dwa Zbory na placu zostały, tych, co się ewanjelikami, i tych, co się chrystyjanami zowią” – pisał na początku XVII wieku Andrzej Lubieniecki, historyk, wyznawca arianizmu, przedstawiając sytuację innowierców jeszcze za panowania Zygmunta Augusta.
Tommaso Dolabella, Sąd nad arianami w 1638, około 1640, licencja PD, Muzeum Narodowe w Kielcach, dzięki uprzejmości muzeum
Bracia polscy stanowili odłam Kościoła reformowanego. Jesienią 1562 roku w krakowskim zborze kalwińskim toczono spory dotyczące między innymi dogmatu o Trójcy Świętej. Doszło wówczas do rozłamu. Rok później podczas synodu w Pińczowie z kalwińskiej większości wyodrębnił się zbór mniejszy skupiający braci polskich (zbór większy należał do społeczności kalwińskiej). Radykalny odłam nazywano arianami, próbując w ten sposób nawiązać do doktryny Ariusza – wczesnochrześcijańskiego teologa (zmarł w 336 roku), który głosił, że Chrystus nie mógł być równy Bogu Ojcu, gdyż został przez niego stworzony. Kaznodzieja podawał tym samym w wątpliwość dogmat o Trójcy Świętej. Naukę Ariusza potępiono na soborze w Nicei w 325 roku.
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, 2013, fot. Jakub Hałun, licencja CC BY SA 3.0, Wikimedia Commons
Bracia polscy nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej, odrzucali też chrzest niemowląt, postulując chrzest dorosłych przez zanurzenie w zbiorniku wodnym (stąd też niekiedy nazywano ich ponurzeńcami lub nurkami). Początkowo bardziej radykalni arianie sprzeciwiali się prowadzeniu wojen, karze śmierci, potępiali feudalną zależność chłopa od pana w Rzeczypospolitej. Z czasem większość przyjęła naukę włoskiego teologa Fausta Socyna, który osiedlił się w Polsce w końcu lat siedemdziesiątych XVI wieku. Włoch stał się autorytetem dla braci polskich. Znany był nie tylko z kontrowersyjnego dla wielu chrześcijan poglądu na znaczenie ofiary Chrystusa na krzyżu (nie zgadzał się z możliwością odkupienia grzechów przez śmierć Jezusa), ale, co istotne w realiach schyłku XVI wieku, akceptował pańszczyznę czy konieczność udziału w wojnach.
Autor nieznany, Jakub Zadzik – biskup krakowski i chełmiński, kanclerz wielki koronny. Portret z kościoła w Rakowie, około 1642, fot. Arianus, 2007, licencja CC BY–SA 3.0, Wikimedia Commons
Pod koniec XVI wieku znanym ariańskim ośrodkiem stały się Lusławice, a w pierwszej połowie XVII wieku sławna okazała się założona w 1602 roku przez Jakuba Sienieńskiego (przeszedł na arianizm w 1599 roku) Akademia Rakowska. Uczelnia oferowała wysoki poziom kształcenia, posiadała też własną drukarnię. Znawca tematu Wacław Urban przypominał: „Do szkoły tej zjeżdżała nawet młodzież innych wyznań i z zagranicy, gdyż w Rakowie nikogo nie zmuszano do wkuwania ariańskich prawd wiary, za to uczono historii, prawa, etyki i matematyki”. Akademię zamknięto na mocy wyroku sądu sejmowego z 1638 roku. Wyobrażenie jego ogłoszenia uwiecznił na plafonie Tomasz Dolabella.
Dom ministra ariańskiego w Rakowie, fot. Arianus, 2011, licencja CC BY – SA 4.0, Wikimedia Commons
Sprawa dotyczyła incydentu zniszczenia przydrożnego krzyża umiejscowionego na granicy Rakowa i Szumska. Mieli tego dokonać podczas spaceru studenci ariańscy. Wrogość katolików wobec braci polskich łatwo można było wzbudzić, gdyż arianie uważali kult krzyża jako symbolu męki Jezusa za bałwochwalstwo. O wydarzeniu poinformowano znanego z kontrreformacyjnej gorliwości Jakuba Zadzika. Biskup krakowski domagał się przykładnej kary dla arian. Miał w tym wypadku sojusznika w osobie wojewody sandomierskiego Jerzego Ossolińskiego. Za zgodą króla Władysława IV doprowadzono do szybkiego wszczęcia postępowania sądowego. Wyrok wydany 19 kwietnia 1638 roku nakazywał likwidację Akademii Rakowskiej i służącej arianom drukarni.
Faust Socyn, około 1604, licencja PD, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona
Zadzik zainicjował budowę okazałej barokowej rezydencji biskupów krakowskich w Kielcach. Jak podaje Renata Madziara, cztery sale na pierwszym piętrze posiadały ozdobne stropy ramowe. Malowidła zlecił biskup Zadzik Dolabelli, artyście, który przybył do Polski na zaproszenie króla Zygmunta III Wazy. Plafon Sąd nad arianami w 1638 powstał około 1642 roku. Kompozycja ukazuje ogłoszenie wyroku sądu sejmowego. Pośrodku na tronie – król Władysław IV w stroju francuskim. Postać władcy, większą od innych, dobrze widać. W fotelach zasiadają senatorowie – duchowni i świeccy, występujący tu jako sędziowie. Pierwszy po prawej stronie króla to prymas Jan Wężyk. Po lewej stoi sam biskup krakowski Zadzik, który w tej wyobrażonej scenie pełni funkcję oskarżyciela biorącego czynny udział w wydarzeniu. W rzeczywistości nie był wówczas obecny. Między krzesłami, odwróceni tyłem do widzów, ale tak, że oglądający mogą dostrzec ich profile, stoją arianie. Wśród nich wyróżnia się postać w czerwonym płaszczu, unosząca dłoń. To właściciel Rakowa – Jakub Sienieński.
Raphael Custos, Władysław IV, miedzioryt,1646, licencja PD, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona
Z malarskiej wizji sceny sądu sejmowego wynika jasny przekaz: król wraz z najważniejszymi osobami w państwie skutecznie walczy z niebezpieczną herezją, a osądzenie arian z Rakowa jest możliwe dzięki nieustępliwym staraniom biskupa krakowskiego Zadzika. Ten ostatni starannie zadbał, by sukces kontrreformacji został należycie utrwalony.
Ewa Olkuśnik
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
