Jan III Sobieski zapisał się chwalebnie nie tylko w polskiej, ale i europejskiej historii, głównie za sprawą wspaniałej wiktorii wiedeńskiej w 1683 roku. Waleczny i mądry król z piękną francuską żoną – taki obraz utrwalił się w głowach potomnych na długi czas, a mimo to żaden z trzech synów Jana III nie sięgnął po jego śmierci po koronę. Dlaczego?

Namalowany pod koniec XVII wieku przez malarza z kręgu dworskiego obraz, przechowywany obecnie w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, przedstawia parę królewską Jana III Sobieskiego i Marię Kazimierę d’Arquien w otoczeniu dorosłych już dzieci i synowej. W centrum widać króla ubranego w zbroję i szatę przypominającą rzymską togę. Królowa, otulona obfitym błękitnym płaszczem, trzyma za rękę wnuczkę Marię Leopoldynę. Dziewczynka siedzi na kolanach matki, niemieckiej księżniczki Jadwigi Elżbiety Sobieskiej z domu von Pfalz-Neuburg, która była żoną najstarszego syna królewskiego, Jakuba Sobieskiego. On sam, namalowany w czarnej zbroi typu zachodnioeuropejskiego i z wysoką peruką, siedzi zaraz obok króla Jana III. Na piersi królewicza jest widoczny Order Złotego Runa, przyznany mu przez hiszpańskiego króla w podziękowaniu za uczestnictwo w odsieczy wiedeńskiej. Królewicz bowiem, wówczas niespełna szesnastoletni, brał udział w bitwie pod Wiedniem razem z ojcem. Dalej na obrazie stoją Aleksander i Konstanty, młodsi synowie Jana III i Marii Kazimiery. Ostatnia postać z prawej strony to Teresa Kunegunda, jedyna córka pary królewskiej, która dożyła wieku dorosłego. Trzeba pamiętać, że mówimy o czasach, w których śmiertelność dzieci była bardzo wysoka. Sobiescy łącznie mieli kilkanaścioro dzieci, jednak większość z nich zmarła tuż po narodzinach lub w dzieciństwie. Rodzina Sobieskich została przedstawiona w pełni swojej chwały i znaczenia.

Nieznany malarz z kręgu dworskiego, Jan III Sobieski z rodziną, około 1693, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, żródło: strona muzeum

Mogłoby się wydawać, że synowie tak wielkiego władcy nie będą mieć problemów ze zdobyciem tronu. Jak wiadomo, w Polsce obowiązywała elekcyjność. Od 1572 roku, gdy zmarł ostatni władca z dynastii Jagiellonów, Zygmunt II August, nowego króla wybierała szlachta. Tylko jednej rodzinie, Wazom, udało się panować dłużej. Przez blisko 80 lat na polskim tronie zasiadało trzech władców z tej dynastii. Za każdym razem byli oni jednak wybierani i wygrywali nie bez walki. Szlachta tak przywiązała się do idei wolnej elekcji, że najmniejszą sugestię, by jakiś król zamierzał wysunąć swojego syna do tronu jeszcze za swojego życia, przyjmowano z oburzeniem.

Henri Gascar, portret Jakuba Ludwika Sobieskiego, lata dziewięćdziesiąte XVII wieku, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Wikimedia Commons

O takie plany tymczasem nieustannie (i niesłusznie) był przez swoich przeciwników politycznych oskarżany Jan III Sobieski, co nie zjednywało mu popularności. Od pamiętnej wiktorii wiedeńskiej upłynęło 13 lat do śmierci władcy. I był to czas militarnych i politycznych niepowodzeń. W ramach tak zwanej Ligi Świętej, do której Rzeczpospolita przystąpiła w 1684 roku, Sobieski zobowiązał się do prowadzenia wojny z Turcją, jednak nie odniósł na tym polu żadnych sukcesów. Nie udało się też odzyskać od Rosji Smoleńska i Ukrainy Wschodniej, utraconych pod koniec panowania Jana Kazimierza Wazy. Król, próbując uniknąć kolejnej wojny domowej, raczej łagodnie traktował swoich przeciwników politycznych, w tym czasie skupionych wokół rodu Sapiehów, którzy nieustannie podkopywali dobre imię i pozycję władcy.

Malarz dworski – naśladowca Daniela Schultza, portret synów Jana III Sobieskiego, po 1685 (prawdopodobnie są tu przedstawieni Aleksander, Konstanty i zmarły w dzieciństwie Jan), Muzeum Książąt Czartoryskich, oddział Muzeum Narodowego w Krakowie, źródło: zbiory cyfrowe MNK

Pod koniec życia Jana III Polacy zdążyli już zapomnieć o wspaniałych zwycięstwach nad Turcją, a Sobiescy, jako rodzina, stali się raczej niepopularni. Wielu zazdrościło im pozycji i pieniędzy (o bogactwach króla krążyły zresztą znacznie przesadzone plotki). W efekcie, po śmierci ojca w 1696 roku, jego najstarszy syn Jakub, będący zresztą człowiekiem słabego i chwiejnego charakteru, niemal zupełnie nie liczył się jako kandydat do tronu. Długą i trudną walkę elekcyjną wygrał August II Mocny.

Jerzy Eleuter Szymonowicz Siemiginowski, portret króla Jana III Sobieskiego z synem Jakubem, 1690, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, źródło: strona muzeum

Aleksander Sobieski zmarł jako kawaler w 1714 roku w Rzymie, Konstanty w 1726 roku w Żołkwi (wcześniej przyniósł rodzinie wiele wstydu, popełniając mezalians i żeniąc się w 1708 roku potajemnie ze zwykłą starościanką, Marią Józefą z Wesslów). Jakub, przygnieciony życiowymi porażkami i również bez męskiego dziedzica, odszedł pod koniec 1737 roku.

Agata Muszyńska