Nowe szaty księcia

Młodzieńczy portret księcia Janusza Radziwiłła w Muzeum Narodowym we Wrocławiu

Janusz Radziwiłł został przedstawiony przez Henryka Sienkiewicza w Potopie jako magnat, którego osobista i rodowa ambicja, a także kalwińska wiara przywiodły do zdrady króla Jana Kazimierza i ojczyzny, i do własnej zguby. Cudowny całopostaciowy portret księcia, znajdujący się w kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu, powstał wiele lat wcześniej, w okresie pełnej obietnic bujnej młodości. Jest tyleż wizerunkiem osoby, co wspaniałego stroju.

 

Portret powstał prawdopodobnie w Lejdzie, gdzie w 1632 roku przebywał dwudziestoletni wówczas potomek najmożniejszego rodu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podróż edukacyjną po Europie (Grand Tour) rozpoczął cztery lata wcześniej. W latach 1632–1633 młody Radziwiłł pełnił też misję dyplomatyczną w celu powiadomienia króla Anglii, Stany Generalne Holandii w Hadze oraz infantki Izabeli hiszpańskiej w Brukseli o zmianie na tronie polskim, właśnie obejmowanym przez Władysława IV. Po powrocie książę stanie się jednym z jego najbliższych współpracowników. Będzie też pełnił wysokie urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim: w 1653 roku zostanie wojewodą wileńskim, a w następnym roku – hetmanem wielkim litewskim.

David Bailly, Portret księcia Janusza Radziwiłła, 1632, obraz prezentowany na wystawie stałej Sztuka europejska XV–XIX w., licencja PD, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, sygn. MMNWr VIII-578

Młodzi polscy arystokraci wyjeżdżający na studia za granicę przeważnie wybierali na ten czas strój zachodni, dostosowując się do otoczenia. Portret księcia Janusza Radziwiłła namalowano zgodnie ze zwyczajem i poleceniem ojca, aby przysłać mu „konterfekt zupełnie wymalowany w habicie, który mu będzie najprzystojniejszy”. Książę nosi strój według najnowszej mody francuskiej, która – w odróżnieniu od dominującej dotąd sztywnej mody hiszpańsko-habsburskiej – promowała nowy styl elegancji: malowniczej, zamaszystej, prezentowanej z nieco teatralną niedbałością. Tym samym portret dokumentuje ważny moment w historii mody i polityki. Od początku XVII wieku polityczne wpływy hiszpańsko-habsburskie w Europie zaczęły słabnąć, a od lat dwudziestych rosnącemu znaczeniu i coraz silniejszej dyplomatycznej pozycji Francji towarzyszyło rozprzestrzenianie się francuskiej mody dworskiej.

W Polsce pochodząca z Francji królowa Ludwika Maria Gonzaga, żona Władysława IV, a potem jego brata Jana Kazimierza, spopularyzowała modę francuską wśród dam. Z francuska nosili się Władysław IV i Jan Kazimierz. Także książę Janusz Radziwiłł w pierwszym okresie po powrocie do Polski nadal ubierał się według mody francuskiej. W późniejszych latach, piastując wysokie urzędy w Rzeczypospolitej, magnat będzie się portretował w polskim stroju narodowym: w żupanie i delii (płaszcz z futrzanym kołnierzem, często zarzucany na ramiona), z głową podgoloną. Trudno w tych wizerunkach rozpoznać świetnego młodzieńca z ciemnymi lokami.

Portret Janusza Radziwiłła (1612-1655) hetmana wielkiego litewskiego, nieznany malarz polski wg portretu z ok.1652 r. D.Schultza (1615-83), licencja PD, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: Cyfrowe MNW

Przyjrzyjmy się z bliska strojowi przedstawionemu na portrecie. Uszyto go z cennego jedwabiu tkanego srebrną nicią. Wams (kaftan) jest luźniejszy, nie jak w modzie hiszpańsko-habsburskiej obcisły. Rozcięcia, przez które widać koszulę, nadają ubraniu charakter swobodny, jakby nieco nonszalancki. Na linii zszycia góry z baskiną (doszyty w talii element przypominający falbanę) widzimy szereg dziurek, przez które przewleczono taśmy zakończone metalowymi skuwkami. Służyły one do podwiązywania spodni, wedle nowej mody – dłuższych i luźniejszych.

David Bailly, Portret księcia Janusza Radziwiłła – rękawiczka, 1632, obraz prezentowany na wystawie stałej Sztuka europejska XV–XIX w., Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Luksusowe pończochy z jedwabnej dzianiny książę nosi, zgodnie z nowym stylem niedbałej elegancji, umyślnie zmarszczone wokół kostek. Pod kolanem przytrzymuje je podwiązka z ozdobną kokardą. Wytworne czarne trzewiki, zdobione wielkimi rozetami, mają masywne obcasy. To modna nowinka: co charakterystyczne, w ubiorze zachodnim obcasy pojawiły się najpierw w ubiorze męskim. Szpadę, symbol szlachectwa, zawiesił książę na ozdobnym pasie przerzuconym ukośnie przez ramię. Eleganckimi dodatkami są laseczka oraz rękawiczki w najmodniejszym fasonie, z szerokim mankietem i przesadnie długimi, szpiczasto zakończonymi palcami wypchanymi na końcach. Na stoliku leży kapelusz z fantazyjnym piórem.

David Bailly, Portret księcia Janusza Radziwiłła – but z koronkową rozetą, 1632, obraz prezentowany na wystawie stałej Sztuka europejska XV–XIX w., Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Z tak wspaniałym strojem koresponduje dumna postawa świetnego młodzieńca, jego ostentacyjna pewność siebie. Pewna zawadiackość, która przywodzi na myśl dumasowskich muszkieterów. Od klęski i śmierci dzieli księcia prawie cała epoka – a to tylko mniej niż ćwierć wieku.

Małgorzata Możdżyńska-Nawotka

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Wirtuoz ukazany jako wódz. Portret Michała Kazimierza Ogińskiego Anny Rosiny Matthieu w Muzeum Historycznym w Sanoku
Polska dama, włoski malarz i francuski szyk. "Portret Izabeli z Poniatowskich Branickiej" Marcella Bacciarellego z Muzeum Narodowego we Wrocławiu

Portrecistka korespondencyjna. "Portret Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej" Angeliki Kauffmann z Muzeum – Zamku w Łańcucie

Król w stroju koronacyjnym. Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego pędzla Marcella Bacciarellego w Zamku Królewskim w Warszawie
Piękny trzydziestoletni, czyli "Portret Ignacego Potockiego" Anny Rajeckiej z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
FARMAZON W PEŁNEJ KRASIE. "PORTRET LUDWIKA OSIŃSKIEGO" Antoniego Brodowskiego w MUZEUM NARODOWyM W WARSZAWIE
Piękną nigdy nie byłam, ale często bywałam ładną. Portret Izabeli Czartoryskiej w Muzuem Narodowym w Krakowie

Przyszła królowa i święta grzesznica. Portret Marii Kazimiery w Zamku Królewskim na Wawelu