Opustoszały plac Wolności: grupa chłopców z opaskami ze swastyką, hitlerowskie sztandary i tablica informująca o zmianie nazwy miasta z woli Führera. Tak Łódź stała się Litzmannstadt.
Nie wiadomo, kto wykonał to zdjęcie. Jako anonimowe przetrwało czas wojennej zawieruchy, aby po latach stanowić jedno z najważniejszych świadectw wydarzenia, które miało miejsce 11 kwietnia 1940 roku. Od kilku miesięcy Łódź znajdowała się już w granicach tak zwanego Kraju Warty, jednostki administracyjnej III Rzeszy. Choć początkowo planowano włączyć ją do Generalnego Gubernatorstwa, jednak ze względu na dużą mniejszość niemiecką postanowiono wcielić ją do Warthelandu.
Zdjęcie przedstawia ukwiecony plac i zebranych wokół niego ludzi. Na pierwszym planie widzimy grupę chłopców w krótkich spodenkach i mundurach Hitlerjugend wraz z instruktorem. W rękach trzymają sztandar Rzeszy ze swastyką. Nad nimi góruje biała tablica z napisem w gotyku: „Aus befehl des Führers heiβt diese Stadt Litzmannstadt” – „Z rozkazu Wodza nazwano to miasto Litzmannstadt”. W tle łopoczą umieszczone pionowo flagi z nazistowskimi symbolami. Widoczne są też budynek ówczesnego kościoła ewangelickiego pod wezwaniem Świętej Trójcy w Łodzi, przejętego po 1945 przez Kościół katolicki i przemianowanego na kościół Zesłania Ducha Świętego, oraz siedziba przedwojennego magistratu miejskiego (dziś Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne).
Fotografia tablicy informującej o zmianie nazwy miasta na Litzmannstadt, 1940, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, licencja PD
Te szczegóły świadczą o tym, że zdjęcie zostało wykonane przy łódzkim placu Wolności. Teren ten w 1823 roku wyznaczał centrum świeżo utworzonej osady przemysłowej Łódka, a wkrótce stał się głównym punktem wielkoprzemysłowej Łodzi. Wytyczony na planie koła plac był wzorowany na najnowocześniejszych trendach urbanizacyjnych i architektonicznych. Z niego wychodziła jedna z najdłuższych ulic w Polsce – ulica Piotrkowska.
Zanim stał się placem Wolności, zwano go Nowym Rynkiem. Powszechnie stosowaną dziś nazwę otrzymał po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1930 roku w jego centrum stanął potężny pomnik Tadeusza Kościuszki. Był tym samym już nie tylko głównym placem Łodzi, ale także sercem lokalnego patriotyzmu.
Fragment nieistniejącej wystawy w Oddziale Martyrologii Radogoszcz z widocznymi tablicami z niemieckimi nazwami ulic, fot. Bartosz Kudaj
Po włączeniu Łodzi do Kraju Warty w mieście szybko zaczęto realizować plan depolonizacyjny. Namiestnik Rzeszy na tym terenie, Arthur Greiser miał stwierdzić: „Bóg pomógł nam podbić naród polski, który musi zostać zniszczony”. Najpierw zamierzano wyeliminować wszelkie symbole narodowe i miejsca pamięci. 11 listopada wyburzono pomnik Tadeusza Kościuszki, a miejsce po nim obsiano kwiatami i krzewami. Następnie postawiono tam tablicę widoczną na zdjęciu oraz niski cokolik z orłem Rzeszy.
Elementem zatarcia pamięci o Polsce miała być też zmiana nazwy miasta. O ile w większości miejscowości zniemczano dotychczasowe nazewnictwo, o tyle w przypadku Łodzi zdecydowano się na zupełną modyfikację nazwy. Władze nazistowskie postanowiły poświęcić Łódź generałowi Karlowi Litzmannowi, niemieckiemu bohaterowi bitwy łódzkiej toczonej w okresie I wojny światowej, którego manewr pozwolił na uzyskanie przewagi wojskom cesarskim i rozbicie oddziałów rosyjskich, a następnie zdobycie Łodzi przez Niemców. Przez całe dwudziestolecie międzywojenne grupy Niemców łódzkich wspominały te wydarzenia i celebrowały pamięć o generale.
Ławeczka „tylko dla Niemców”, fragment nieistniejącej wystawy w Oddziale Martyrologii Radogoszcz z widocznymi tablicami z niemieckimi nazwami ulic, fot. Tomasz Wesołowski
Zmieniono także herb miasta. Łódkę zastąpiła żółta swastyka z podwójnym zakończeniem. Wzorowano się na symbolu z germańskiej urny odnalezionej w okolicach miasta. Nazwa miasta, a także nowy herb zaczęły być umieszczane nie tylko na pieczęciach, ale także wystawnych talerzach czy kieliszkach.
Zarówno zdjęcie ze zmiany nazwy miasta Łodzi, jak i pieczęcie oraz talerze z nowym herbem będą prezentowane na wystawie stałej, która zostanie otwarta we wrześniu 2019 roku w Oddziale Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych przy ulicy Zgierskiej 148.
Sebastian Adamkiewicz
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
