Muzea wojskowe kojarzą się głównie z mundurami, karabinami oraz czołgami i samolotami bojowymi, więc z tym, w czym i czym walczyli żołnierze. Nie wszyscy jednak wiedzą, że funkcjonują tam także bogate archiwa z cennymi dokumentami z różnych epok. Warszawskie Muzeum Wojska Polskiego posiada na przykład duży zbiór dotyczący wojny z bolszewikami 1919–1920. To kopalnia wiedzy o ówczesnym wojsku i ludziach rzuconych w wir wojennych wydarzeń.
Istotną część tego zbioru stanowią dokumenty rosyjskie. To rozkazy, meldunki, raporty, rozmaite kwity kwatermistrzowskie oraz dokumenty osobiste, w tym listy. Do najciekawszych archiwaliów należy dyplom ukończenia piotrogrodzkiego kursu piechoty dla kadry dowódczej Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, wystawiony dla „towarzysza” Mikołaja Łazariewa. Z treści dokumentu wynika, iż „wykazał się dobrymi postępami w nauce i z uwagi na swoje cechy w pełni zasłużył na miano Czerwonego dowódcy Socjalistycznej Armii”. Dyplom został opatrzony datą 2 kwietnia 1920 roku. Znajdują się na nim podpisy komisarza prowadzącego kurs oraz przedstawiciela komitetu pedagogicznego. Dokument zdobyto 13 sierpnia 1920 roku po Milewem niedaleko Płońska w trakcie Bitwy Warszawskiej. 2 Pułk Ułanów, wchodzący w skład 8 Brygady Jazdy, brawurowo zaatakował nieubezpieczoną kolumnę rosyjskiej piechoty z 4 Dywizji Strzeleckiej należącej do 15 Armii. Wroga pobito i odrzucono za Wkrę. W monografii poświęconej naszemu pułkowi napisano, że w bitwie padło 120 Rosjan, w tym dowódca pułku, a do niewoli wzięto 150 jeńców. Może znajdował się wśród nich towarzysz Łazariew…
Dyplom ukończenia piotrogrodzkiego kursu piechoty dla kadry dowódczej Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, zdobyty pod Milewem w sierpniu 1920 roku, licencja PD, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Niezwykle interesujący jest zespół kilkunastu dokumentów z lat 1918–1920, związanych z komunistą Mojżeszem Fitermanem. Na ich podstawie możemy prześledzić burzliwe losy byłego podoficera armii carskiej, artylerzysty konnego i uczestnika wojny japońskiej (1904–1905) oraz austro-niemieckiej (określenie I wojny światowej w dokumencie), a potem zdeklarowanego bolszewika działającego na terenie Witebszczyzny w ramach wojsk wewnętrznych i oddziałów zaporowych, czyli tak zwanych zagradotriadów. Utworzono je w czasie wojny domowej w celu przeciwdziałania ucieczkom żołnierzy Armii Czerwonej z pierwszej linii frontu. Rozmieszczane z reguły w drugim rzucie, ogniem broni maszynowej blokowały próby odwrotu pojedynczych czerwonoarmistów, jak i całych jednostek. Składały się z wiernych i świetnie uzbrojonych żołnierzy, przy czym dużą część stanowili ideowi komuniści. Jeden z dokumentów informuje, że jego okaziciel, czyli Fiterman służy w 151 Samodzielnym Batalionie Strzeleckim Wojsk Wewnętrznej Ochrony Republiki w charakterze zastępcy naczelnika konnych zwiadowców. Pieczęć w lewym górnym roku zawiera złowrogi i jak najgorzej kojarzący się w Polsce skrót N.K.Wn.D. (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł), czyli Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych. Temu bolszewickiemu ministerstwu podlegała Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem – popularna Czeka, okrutna formacja utworzona przez naszego rodaka Feliksa Dzierżyńskiego, odpowiedzialna za śmierć setek tysięcy ludzi. Kariera Fitermana miała swoje wzloty i upadki. W archiwum zachowała się informacja, że był sądzony przez trybunał rewolucyjny za… pijaństwo.
Żołnierze Armii Czerwonej wzięci do niewoli przez Pułk Strzelców Wileńskich w Słucku podczas natarcia latem 1919 roku, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Kilka innych dokumentów dotyczy Łomży okupowanej przez Rosjan od 2 do 22 sierpnia 1920 roku. Uwagę zwracają choćby różne pieczęcie zawierające nazwę miasta i świadczące o sprawnej organizacji wojennej administracji na ziemiach „wyzwolonych” spod władzy „polskich panów”. Niewątpliwą perełką jest pełnomocnictwo wydane przez komunistyczną jaczejkę (komunistyczną komórkę) nauczycielowi 2 batalionu 388 Bohuńskiego Pułku Strzeleckiego, któremu powierzono zadanie organizowania radzieckiej administracji na obszarze Chełmszczyzny. Jego treść w tłumaczeniu na język polski brzmi: „Okaziciel niniejszego – nauczyciel szkoły nauki czytania i pisania 2 batalionu 388 Bohuńskiego Pułku Strzeleckiego Łobanow Siergiej, jako przedstawiciel sekcji chłopskiej tego pułku, zostaje oddelegowany do osad i wsi gminy kryłowskiej, powiatu hrubieszowskiego, chełmskiej guberni w celu organizowania władzy [radzieckiej – M.M.] na miejscu. Wszystkim radzieckim instytucjom i sołtysom zaleca się wszelką współpracę okazicielowi w jego przedsięwzięciach i innych sprawach. Ważne na sierpień 1920 roku”. Nie wiemy, jak Łobanow wywiązał się z zadania, ale zważywszy na to, że dokument jest datowany na 16 sierpnia 1920 roku, czasu miał niewiele. Operujące na tym obszarze siły bolszewickie, przede wszystkim 1 Armia Konna Siemiona Budionnego, zostały pobite na początku września i ostatecznie wyparto je za Bug. Więcej Chełmowi nie zagroziły.
Żołnierze Wojska Polskiego w trakcie odpoczynku podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919–1920, licencja PD, zbiory Michała Mackiewicza
Okoliczności towarzyszące zdobyciu bolszewickich dokumentów bywały różne. Część odebrano wziętym do niewoli członkom kadry dowódczej Armii Czerwonej lub przedstawicielom radzieckiej administracji, inne pozyskano metodami wywiadowczymi. Jednak zdecydowana większość pochodzi zapewne z kancelarii pułkowych, których niemało zdobyto na szlakach odwrotu Rosjan. Zwłaszcza w drugiej połowie sierpnia 1920 roku, a więc po rozstrzygającej o wyniku wojny Bitwie Warszawskiej. Wszystkie archiwalia są świadectwem epoki i doskonałą ilustracją frontowej codzienności lat 1919–1920.
Michał Mackiewicz
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
