Bez niej ani rusz

Piasecznica z manufaktury w Korcu ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie

Piasecznica – kiedyś niezastąpiona, dziś w ogóle nieużywana. Do niedawna stanowiła ważny element wyposażenia każdego gabinetu. Teraz jest przede wszystkim reliktem przeszłości przypominającym o czasach sprzed długopisów i klawiatur.

 

Porcelanowa piasecznica ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie wygląda niepozornie. Ma kształt walca o niewielkich rozmiarach: sześć centymetrów średnicy i pięć centymetrów wysokości. Wierzch jest lekko wklęsły i gęsto podziurawiony. Dekorację ograniczono do delikatnych złoceń na brzegach. Nie można jednak dać się zwieść tej prostocie formy i zdobienia. Piasecznica to przedmiot niezwykle interesujący – została stworzona, by oszczędzać czas. 

Pisanie przy użyciu pióra i atramentu stanowiło przez wieki jedną z podstawowych form komunikacji. Sporządzano w ten sposób dokumenty i prowadzono korespondencję. Odręczne pisanie należało do nieodłącznej części codzienności i często zajmowało długie godziny. Dlatego każde usprawnienie tego procesu było na wagę na złota.

Piasecznica, lata dwudzieste XIX wieku, Manufaktura Porcelany w Korcu, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: cyfrowe zbiory muzeum

Jeden z głównych problemów podczas pisania za pomocą pióra polegał na tym, że stosunkowo długo schnął atrament. Tym bardziej iż dawniej wysychał on wolniej niż te używane obecnie. Drobny ruch dłonią po świeżo zapisanej kartce skutkował najczęściej rozmazaniem fragmentu tekstu. Żeby tego uniknąć, należało odłożyć arkusz na bok i cierpliwie czekać, aż atrament całkowicie wsiąknie w papier. Okazywało się to szczególnie uciążliwe, jeśli chciało się jak najszybciej wysłać ważną wiadomość. Co prawda można by przyłożyć bibułę, która wchłonęłaby nadmiar atramentu, ale była ona droga i trudno dostępna. Ratunkiem stała się piasecznica.

Piasecznice najczęściej wypełniano drobnoziarnistym piaskiem, ale zdarzało się także, że używano miażdżonego szkła, opiłków żelaza lub sproszkowanych muszli. Po skończeniu pisania posypywano delikatnie powierzchnię papieru i dla przyspieszenia efektu lekko poruszano kartką krótkimi, energicznymi ruchami. Wystarczyło 10 sekund, żeby arkusz był suchy i gotowy do złożenia.

Raz użyty piasek zsypywano do piasecznicy i wykorzystywano ponownie. Możliwość wielokrotnego użytku i dostępność piasku wpłynęły na popularność piasecznic. Wykonywano je z różnych materiałów: rzeźbiono z drewna, odlewano z metalu. Produkowała je też większość europejskich fabryk porcelany, w tym pierwsza polska wytwórnia – manufaktura w Korcu.

Piasecznica, lata dwudzieste XIX wieku, Manufaktura Porcelany w Korcu, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: cyfrowe zbiory muzeum

Porcelanowa piasecznica z krakowskich zbiorów jest sygnowana czerwonym okiem opatrzności i wyciśniętym w masie porcelanowej napisem „Korzec”, zamkniętym w polu prostokąta. Pochodzi najprawdopodobniej ze schyłkowego okresu działalności korzeckiej manufaktury.

Piasecznica, lata dwudzieste XIX wieku, Manufaktura Porcelany w Korcu, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: cyfrowe zbiory muzeum

Produkcja porcelany w Korcu trwała pół wieku. W 1784 roku wytwórnię założył polityk i dyplomata Józef Klemens Czartoryski. W związku z wykonywanymi obowiązkami często podróżował. Dzięki służbowym wyjazdom zapoznał się z działalnością niemieckich manufaktur porcelany. Zwiedził najprawdopodobniej fabrykę w Miśni i Berlinie. Produkcja porcelany zainteresowała Czartoryskiego na tyle, że postanowił założyć własną wytwórnię. Zdawał sobie jednak sprawę z tego, że jest to przedsięwzięcie skomplikowane, na którego powodzenie składa się wiele czynników. Dlatego rozpoczęcie wyrobu porcelany w Korcu poprzedziły wieloletnie gruntowne przygotowania. Czartoryski bardzo uważnie wybrał lokalizację, zapewnił dobry surowiec, zadbał o sposób finansowania i zatrudnił na stanowisko dyrektora Franciszka de Mezera, który miał zorganizować i uruchomić produkcję.

Charles-Amédée-Philippe van Loo, Portret Józefa Klemensa Czartoryskiego, 1765, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, licencja PD, Wikimeda Commons

Przez pierwsze lata działalności wytwórnia w Korcu wyrabiała jedynie naczynia z fajansu. Równocześnie Franciszek de Mezer pracował nad stworzeniem porcelany. Udało się to w 1790 roku i tę datę uznaje się powszechnie za wyprodukowanie pierwszej polskiej porcelany. Przez kolejne lata fabryka działała bardzo prężnie. Tę dobrą passę przerwał potężny pożar, który w 1796 roku pochłonął sporą część zabudowań. Odbudowana manufaktura wznowiła działalność i kontynuowała produkcję. W 1805 roku zmieniło się kierownictwo, nowy dyrektor nieprzemyślanymi inwestycjami doprowadził do pogorszenia się sytuacji w Korcu. Kryzys znacznie pogłębił się po śmierci Czartoryskiego w 1810 roku. Korzec przeszedł w ręce spadkobierców, ale brak mecenatu założyciela był wyraźnie widoczny. Popsuła się jakość produktów, równocześnie cena pozostała na wysokim poziomie, co skutkowało utratą klientów. Poza tym manufaktura w Korcu nie była już jedyną rodzimą wytwórnią porcelany, rosła jej silna konkurencja, która przejęła część zleceń.

Piasecznica powstała w manufakturze kierowanej przez Pétiona, który wbrew licznym przeciwnościom, przede wszystkim finansowym, starał się przywrócić świetność korzeckiej wytwórni. Jednak, mimo wciąż stosunkowo wysokiej jakości naczyń produkowanych w Korcu, fabryka upadła. Ostatecznie przestała funkcjonować w latach trzydziestych XIX wieku.

Wyroby porcelanowe z fabryki w Korcu, ze zbiorów Stanisława Ursyn-Rusieckiego, rysunek do publikacji Ceramika polska zebrana staraniem Dominika Witke Jeżewskiego, malował Wł. Sztolcman, 1911, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja PD, źródło: zbiory cyfrowe MNW

Piasecznica z krakowskiego muzeum jest nie tylko namacalną częścią historii pierwszej polskiej manufaktury porcelany, ale stanowi także trwały ślad dawnej obyczajowości, która bezpowrotnie minęła. Mimo niewyszukanego wyglądu jej wartości historycznej nie można przecenić.

Martyna Kliks

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Będzie taka jak u Sasa. Puszka z manufaktury porcelany w Ćmielowie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach