W nocy z 13 na 14 lutego 1834 roku w swoim paryskim mieszkaniu przy ulicy Saint Nicolas d’Antin Adam Mickiewicz zapisał ostatnie wersy Pana Tadeusza. Utwór, który początkowo miał być krótką sielanką, stał się epopeją narodową. Historia o szlachcie i jej obyczajach okazała się również ważną rozprawą o wolności, podtrzymującą ducha walki o własny kraj w kolejnych pokoleniach Polaków żyjących pod zaborami.
Pomysł na napisanie Pana Tadeusza zrodził się w głowie Mickiewicza najprawdopodobniej w 1831 roku podczas pobytu poety w Wielkopolsce. Przybył on tam na wieść o wybuchu powstania listopadowego. Zamierzał przekroczyć granicę prusko-rosyjską, by wziąć udział w walkach. Ostatecznie jednak tego nie zrobił. Na terenie Wielkopolski pozostał kilka miesięcy, goszcząc w tym czasie w kilku dworach, w których kultywowano dawne tradycje i obyczaje szlacheckie. To doświadczenie zainspirowało go do podjęcia pracy nad poematem sielankowym, którym początkowo miał być Pan Tadeusz.
Władysław Ciesielski, Portret Adama Mickiewicza 1899, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja PD, źródło: cyfrowe MNW
Przebywając we dworze w Łukowie, Mickiewicz widział pierwszą falę emigrantów – byłych uczestników powstania listopadowego, którzy w obawie przed represjami carskimi udawali się na Zachód. Wkrótce sam do nich dołączył i ostatecznie osiadł w Paryżu. Pisanie poematu rozpoczął najprawdopodobniej już we Francji jesienią 1832 roku.
Pierwsze wydanie Pana Tadeusza, 1834, Ossolineum
Pierwsze wydanie Pana Tadeusza ukazało się w czerwcu 1834 roku, kilka miesięcy po ukończeniu dzieła. Poemat wydrukowano w dwóch tomach niewielkiego formatu w drukarni Pinarda przy bulwarze Woltera, która jako jedyna drukarnia w Paryżu posiadała wtedy polską czcionkę. Wydawcą dzieła został przyjaciel Mickiewicza, Aleksander Jełowicki – były uczestnik powstania listopadowego, znany w środowisku emigracyjnym księgarz i publicysta. Podjął się tej pracy na własny koszt. Korektą tekstu poematu zajmował się inny przyjaciel poety, Bogdan Jański.
Pierwsze wydanie Pana Tadeusza, 1834, Ossolineum
Pana Tadeusza wydano w dużym, jak na tamte czasy, nakładzie 3000 sztuk. Pomimo że druk ukończono w czerwcu 1834 roku, w paryskich księgarniach książka pojawiła dopiero w sierpniu. Wiązało się to z planem przemycenia części egzemplarzy do kraju – chciano uniknąć rozgłosu wokół poematu do czasu ukończenia tego zadania.
Paryski pierwodruk Pana Tadeusza został oprawiony w płócienną tłoczoną okładkę. Dwa tomy zawierały w sumie dwanaście ksiąg pisanych wierszem oraz „Objaśnienia”, które Mickiewicz stworzył już w trakcie procesu wydawniczego. Poeta uświadomił sobie, że niektóre sformułowania mogą być niezrozumiałe dla czytelników i wymagają komentarza. W „Objaśnieniach” znalazło się na przykład tytułowe słowo „zajazd”, które odnosiło się do dawnego obyczaju szlacheckiego oznaczającego zbrojną egzekucję wyroku sądowego przez szlachtę w przypadku odmowy dobrowolnego poddania się wyrokowi przez osobę nim objętą. Pierwsze wydanie Pana Tadeusza nie było ilustrowane. Zabrakło pieniędzy na stworzenie ilustracji specjalnie na potrzeby tej książki. Pierwodruk ma jednak zdobienia. Na stronie tytułowej została umieszczona odbitka graficzna portretu Mickiewicza, autorstwa francuskiego rzeźbiarza Davida d’Angers. Oprócz tego w książce pojawiło się kilka małych grafik, na przykład portret Napoleona, wykonanych za pomocą klocków drzeworytniczych, którymi dysponowała w tamtym okresie drukarnia i które wykorzystywano do wydawania również innych dzieł.
Pierwsze wydanie Pana Tadeusza, 1834, Ossolineum
Dzisiaj znamy Pana Tadeusza w wersji, którą wieńczy Epilog. W tym wierszu, rozpoczynającym się od słów: „O tem że dumać na paryskim bruku”, Mickiewicz wyjaśnił, po co tak naprawdę napisał to dzieło. W pierwodruku paryskim nie znajdziemy jednak Epilogu. Autor nie dołączył go do pierwszego wydania, ponieważ nigdy nie uznał go za skończony. Epilog do końca życia poety pozostawał w brudnopisie. Drukiem ukazał się dopiero po śmierci Mickiewicza w 1860 roku.
Kopia pierwszego wydania Pana Tadeusza, fragment aranżacji wystaw stałych Muzeum Pana Tadeusza
Szacuje się, że do naszych czasów zachowało się około 1000 egzemplarzy paryskiego pierwodruku Pana Tadeusza, w tym mniej więcej 200 znajduje się w Polsce. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich we Wrocławiu posiada w swoich zbiorach trzy egzemplarze. Jeden z nich można podziwiać na wystawie stałej w Muzeum Pana Tadeusza, otwarty na stronie tytułowej z portretem autora. Oprócz tego w muzeum znajdują się kopie pierwszego wydania, które można swobodnie ściągnąć z półki i dać się porwać lekturze tej wyjątkowej książki.
Agnieszka Sikora
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
