Działaniom wojennym w każdej epoce i na wszystkich kontynentach zawsze towarzyszyły służby medyczne urządzające między innymi szpitale polowe. Bardzo często do celów leczniczych adaptowano pałace, zamki czy klasztory. Organizację szpitala polowego w czasie I wojny światowej doskonale odzwierciedla kolekcja zdjęć ze zbiorów Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
Podlaski lub też polski Wersal to nazwa nadana w XVIII wieku rezydencji hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku przez odwiedzających go gości. W owym czasie główna siedziba hetmana stała się jednym z najznakomitszych przykładów barokowych rezydencji w Europie. Walory pałacu doceniali zarówno królowie polscy, jak i książęta europejscy, przez co nazywano go „hotelem głów koronowanych”. W pałacowych wnętrzach od lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku działał także Instytut Akuszerii – jedna z nielicznych na przełomie XVIII i XIX wieku prywatnych szkół położnych. Czasy rozbiorów Rzeczypospolitej oznaczały zmierzch świetności rezydencji Branickich w Białymstoku. Od 1837 roku aż do 1915 roku pałac był siedzibą carskiego Instytutu Panien Szlacheckich.
Szpital polowy 9 Armii niemieckiej w pałacu Branickich w Białymstoku, 1915/1916, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
W czasie I wojny światowej ponownie dał o sobie znać swoisty genius loci. W 1915 roku do pałacu powróciła medycyna. Prawdopodobnie w sierpniu 1915 roku licząca ponad 150 pokoi paradnych rezydencja została zamieniona na szpital polowy dla 1600 chorych żołnierzy z 9 Armii niemieckiej. W dokumentach placówkę określano jako lazaret „Zamek” numer 9. W pałacu i w sąsiednim dziewiętnastowiecznym budynku – schedzie po carskim Instytucie – mieściły się sale dla chorych, sala dla lekko chorych, apteka, sterylizatornia, sala operacyjna, kuchnia, a także mieszkania dla personelu medycznego. Rozległość rezydencji dawała duże możliwości oddzielenia osób chorych od zdrowych, lekarzy czy pielęgniarek oraz zorganizowania zaplecza gospodarczego. Historię szpitala polowego dokumentuje kolekcja fotografii z Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku (UMB).
Prawe skrzydło pałacu Branickich w Białymstoku zamienione na niemiecki szpital polowy, 1915/1916, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Najstarsze zdjęcia pochodzą z połowy 1915 roku i ukazują personel medyczny oraz pacjentów szpitala stojących na dziedzińcu pałacu. Pierwsza fotografia przedstawia moment dowozu zaopatrzenia przez wozy sanitarne z charakterystycznym symbolem Czerwonego Krzyża. Podczas I wojny światowej bardzo często służby medyczne posługiwały się znakiem tej międzynarodowej organizacji, co zapewniało bezpieczeństwo chorym, jak i lekarzom. Interesujący jest fakt, że w tym czasie Niemiecki Czerwony Krzyż, podobnie jak polski, jeszcze nie istniał. Zachowane zdjęcia doskonale odzwierciedlają wojenną rzeczywistość. Liczni lekarze, personel pomocniczy oraz żołnierze biorą czynny udział w dostawie zaopatrzenia. Wśród tłumu wyróżniają się lekarze ubrani w mundury, mający charakterystyczne czapki z białym denkiem. Niektórzy z nich są ubrani w typowe białe fartuchy wiązane z tyłu. Drugie zdjęcie ukazuje prawe skrzydło pałacu, wykorzystywane do celów mieszkalnych, gospodarczych i administracyjnych szpitala. Na obydwu fotografiach można dostrzec również wiele zmian w architekturze pałacu, dokonanych jeszcze w XIX wieku na potrzeby carskiego Instytutu. Zabudowano kolumnady boczne, zdjęto cały zewnętrzny wystrój rzeźbiarski. Po rozwiązaniu 9 Armii w połowie 1916 roku białostocki pałac ponownie zmienił lokatorów. Na jednym ze zdjęć widać wnętrze obiektu. Na pierwszym piętrze, wskutek połączenia dawnej Sali balowej, apartamentów królewskich i Sali jadalnej, urządzono główną salę dla chorych niemieckiego lazaretu „Zamek” numer 126. Powstała przestrzeń, w której mogło przebywać jednocześnie ponad 50 chorych leżących. Głównym lekarzem dowodzącym był pułkownik Schmidt. Ewidentnie ten szpital przeznaczono dla lekko chorych żołnierzy. Fotografia doskonale odzwierciedla zmiany architektoniczne, jakie zaszły w pałacu podczas zaboru rosyjskiego, a następnie okupacji niemieckiej. Przerobioną z trzech dawnych apartamentów salę dla chorych pozbawiono barokowych sztukaterii, malowidła ścienne zamalowano, a całość przestrzeni jest sterylnie biała.
Główna sala dla chorych niemieckiego lazaretu „Zamek” numer 126, 1916/1917, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Kolekcja fotografii zachowana w Muzeum Historii Medycyny i Farmacji UMB stanowi bezcenne źródło do badań nad historią jednej z najcenniejszych barokowych rezydencji w Europie – pałacu Branickich w Białymstoku. Lata I wojny światowej należą do najmniej znanych etapów jego dziejów. Zdjęcia niemieckiego szpitala polowego dostarczają dużo ważnych informacji na temat tych czasów.
Magdalena Grassmann
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU