Czy śpiewając pieśń "Chrystus zmartwychwstan jest", przeciętny wierny wie, że wchodzi do swoistej kapsuły czasu? Że dotyka melodii sięgającej głębokiego średniowiecza i znanej w całej chrześcijańskiej Europie?
Gdy chrześcijaństwo okrzepło jako religia dominująca w Europie, w Kościele zachodnim funkcjonowały różne obrządki, a więc różnorodne sposoby sprawowania liturgii, charakterystyczne dla konkretnych regionów. Z liturgią zaś nieodłącznie wiązała się muzyka. Każdy obrządek miał więc nieco inny sposób śpiewania i zestaw melodii.
Christ ist erstanden jako część Victimae paschali laudes, Codex 323, opactwo benedyktynów w Admont (Styria), XVII wiek, katalog cyfrowy manuscripta.at
Początki prac nad ujednoliceniem liturgii przypisuje się papieżowi Grzegorzowi Wielkiemu (590–604). W X i XI wieku zebrano i uporządkowano teksty i melodie liturgiczne. Chorał rzymski, nazwany z czasem gregoriańskim od imienia wielkiego papieża, to zbiór jednogłosowych śpiewów liturgicznych obrządku rzymskiego przeznaczonych na wszelkiego rodzaju msze i oficja (nabożeństwa).
Victimae paschali laudes w wykonaniu benedyktynów z Solesmee, źródło Youtube
Melodie opierały się na skalach modalnych wywodzących się ze skal greckich. Główny, kończący dźwięk (finalis) był najwyższym stopniem gamy – dlatego melodie kościelne często dla współczesnych słuchaczy brzmią jak „zawieszone”. Nasze uszy, przyzwyczajone do skal dur-moll, odbierają melodie modalne jako poważne i nieco tajemnicze, ponieważ nie czujemy już ciążenia ku finalis i dominancie.
Melodia Chrystus zmartwychwstan jest, Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyjami w kościele katolickim używane, zebrał Michał Marcin Mioduszewski, Kraków 1838, licencja CC, Wikimedia Commons
Tak właśnie brzmi pieśń Chrystus zmartwychwstan jest, powstała jako trop (dodatek) do sekwencji wielkanocnej, czyli długiego, uroczystego i ozdobnego śpiewu Victimae paschali laudes (Niech w święto radosne). Zapis tekstu i melodii znajdował się w Graduale płockim, umieszczony tam w 1365 roku przez Świętosława z Wilkowa, lecz archaiczne formy językowe wskazują, że tekst powstał znacznie wcześniej. To najstarszy znany utwór poetycki w języku polskim:
Krystus z martwych wstał je,
Ludu przykład dał je,
Eż nam z martwych wstaci,
Z bogiem krolewaci
Kyrie [eleison].
Oryginał Graduału zaginął w czasie II wojny światowej, zachowały się na szczęście jego fotokopie i opisy.
Pierwowzorem melodii jest z pewnością początek sekwencji Victimae paschali laudes, przypisywanej Wiponowi z Burgundii (XI wiek). Jej łaciński trop Christus surrexisti (Chrystus jest zmartwychwstały) został przełożony na język niemiecki i jako pieśń Christ ist erstanden stanowi najstarszy utwór liturgiczny w tym języku. Z Niemiec, jako część hymnu Deus omnipotens a morte resurgens (Bóg wszechmogący powstały z martwych), pieśń przeniknęła między innymi do Czech i Polski, gdzie powstały jej wersje w językach narodowych.
Chrystus zmartwychwstan jest, Drohiczyńskie Warsztaty Liturgiczne, opracowanie wielogłosowe, źródło: Youtube
Sekwencje i tropy zostały mocno ograniczone w liturgii katolickiej przez ustalenia Soboru Trydenckiego (1545–1563), lecz te z nich, które zdążyły mocno się zakorzenić w świadomości, pozostały w użyciu często jako pieśni w językach narodowych. Christ ist erstanden (Chrystus zmartwychwstał) przejął również Kościół protestancki. Polski tekst był natomiast wykorzystywany w Kościele katolickim, gdzie wykonywano go na przemian ze zwrotką łacińskiej sekwencji podczas procesji rezurekcyjnej. Współistnienie tych wersji na ziemiach polskich wzmacniało poczucie jedności wyznawców obu Kościołów, a protestanci stopniowo przejęli również polską wersję tekstu pieśni. Tekst i melodia były wielokrotnie redagowane i drukowane w rozmaitych śpiewnikach kościelnych. Mimo „unowocześnień” zachowały swój archaiczny charakter.
Deus omnipotens a morte resurgens w stylizowanej wersji wokalno-instrumentalnej, wykonawca Grupa Remdih (Czechy), Festiwal Archeologiczny w Biskupinie, 2016, źródło: Youtube
Podczas gdy relikwiarze i kielichy stoją w gablotach muzealnych, muzyka jest zabytkiem, który można nie tylko podziwiać, ale i obcować z nim w bezpośredni sposób. Melodie, choć podlegają zmianom, od ponad tysiąca lat pozostają w liturgii i – ciesząc uszy słuchaczy – żyją w powszechnej świadomości.
Karolina Szurek
Do posłuchania:
Chrystus zmartwychwstan jest w wykonaniu scholi Dominikańskiego Ośrodka Liturgicznego, źródło KAI
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU