Stary młyn nad potokiem

Woda na młyn – młyn wodny z kołem nasiębiernym w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Niewielki drewniany budynek z dachem pokrytym gontem zwraca uwagę zwiedzających dobiegającym szumem wody spadającej na łopatki obracającego się ze skrzypem koła młyńskiego. Jak przed wiekami koło porusza kamień mielący ziarno.

 

Ciężkie i pracochłonne mielenie ziarna na mąkę na żarnach zastąpiono z czasem przemiałem w młynach wodnych. Warunki terenowe w górzystej części Podkarpacia sprzyjały powstawaniu młynów z kołami nasiębiernymi. Rozpowszechnioną dawniej metodę otrzymywania mąki przypomina młyn z Parku Etnograficznego Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Młyn wodny z Woli Komborskiej, około 1880 roku, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski, dzięki uprzejmości muzeum

Młyny wodne pojawiły się na ziemiach polskich już w końcu XI wieku. Wcześniej ziarno mielono żarnami ręcznymi. Po przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego w 1340 roku Rusi Czerwonej do Polski nastąpił szybki rozwój osadnictwa. Wsie powstawały zazwyczaj w dolinach rzek. Sołtysi i wójtowie nowo zakładanych lub przenoszonych na prawie niemieckim osad otrzymywali wśród innych przywilejów prawo zakładania młyna wodnego. W okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej młyny były dla właścicieli źródłem znacznych dochodów.

Na terenie Podkarpacia nieduże młyny budowano na małych potokach lub rzeczkach. Pierwsze wzmianki o nich pochodzą z drugiej połowy XV wieku. W XVI wieku wszystkie młyny stanowiły już własność dworską. Zaczęły się też pojawiać pierwsze młyny zakupne – wykupione przez młynarzy. Chłopi mieli zakaz posiadania ręcznych żaren i obowiązek przemiału zboża w młynach należących do właściciela wsi. „Przymus mliwa” władze austriackie zniosły w Galicji w 1784 roku. Sto lat później, w 1875 roku wprowadzono tam ustawę wodną określającą warunki prawne budowy nowych i korzystania z już istniejących urządzeń wodnych. Mimo ustawy w ostatniej ćwierci XIX wieku chłopi stawiali różne urządzenia techniczne poruszane wodą bez zezwoleń, „na dziko”.

Koło nasiębierne młyna z Woli Komborskiej, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski, dzięki uprzejmości muzeum

Na terenie Podkarpacia powszechnie występowały młyny wodne z kołami nasiębiernymi, w których woda, płynąca specjalnym korytem ze stawidłami, po ich otwarciu spadała na umieszczone pod nimi koło wodne z korytkami na obwodzie. Pod ciężarem wody, która wypełniała korytka, koło obracało się wraz z wałem, na którym było zamontowane. Koła nasiębierne wymagały znacznego spadku wody, od którego zależała średnica koła wodnego. Spadek powstawał dzięki piętrzącym wodę zastawkom i młynówkom. Przed urządzeniami kierującymi wodę na koło budowano zwykle jeszcze jedną zastawkę piętrzącą, dzięki której tworzył się niewielki zbiornik magazynujący wodę, gdy urządzenia nie pracowały. Nazywano go jarkiem.

W Parku Etnograficznym w Sanoku na zboczu stoku, w wąskim wąwozie Pasma Międzybrodzko-Olchowieckiego Gór Słonnych, płynie potok, nad którym ulokowano młyn przeniesiony z Woli Komborskiej (powiat krośnieński). Zostały również dość wiernie odtworzone jarek gromadzący i spiętrzający wodę oraz koryta i stawidła. Nadmiar wody z jarka jest odprowadzany bezpośrednio do strumienia. Zbudowany około 1880 roku budynek zrębowy z jednym wnętrzem został nakryty trójspadowym poszywanym gontem dachem wysuniętym nad wejściem. Naprzeciw wejścia znajduje się małe okienko wycięte na styku dwóch belek. Nad młynem na przegrodzonym potoku zbudowano zbiornik – wydymacz do spiętrzania i magazynowania wody, zamykany drewnianą zastawką kierującą wodę do drewnianej rynny. Bezpośrednio nad kołem wycięto otwór z klapą podnoszoną drążkiem wypuszczonym przez otwór z wnętrza. Na tym samym wale, co koło wodne, wewnątrz budynku znajduje się drugie koło – paleczne (zębate). Koło to mieści się w zagłębieniu pod budynkiem i tworzy wraz z cywiami (dwoma niewielkimi kołami połączonymi szczebelkami zazębiającymi się z „palcami” wrzecionem) przekładnię ruchu obrotowego poziomego wału na pionowe wrzeciono, na którym za pomocą żelaznej sztabki nazywanej paprzycą jest osadzony kamień górny z pary kamieni. Oba kamienie, w osłaniającej je obudowie z drewnianych klepek, znajdują się na podwyższeniu, na które prowadzą dwa stopnie. Nad kamieniami mieści się drewniany zsyp na zboże, a przed nimi skrzynia mączna z pytlem (workiem) z gęstej siatki drucianej w drewnianej obudowie, służącym do odsiewania mąki.

Wnętrze młyna, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski, dzięki uprzejmości muzeum

Pomimo dużej liczby młynów ręczne żarna obrotowe przetrwały w południowo-wschodniej Polsce do połowy XX wieku. Powszechnie korzystano z nielegalnego przemiału na nich podczas obu wojen światowych, gdy okupanci pozwalali mleć w młynach tylko niewielką ilość zboża na własny użytek. Po wojnie, w wyniku walki władzy państwowej z prywatną działalnością przemysłową, a także nowych źródeł energii (gaz i elektryczność), większość młynów wodnych przestała pracować, niewiele przeszło na nowy rodzaj napędu.

Młyn, przeniesiony do Parku Etnograficznego w Sanoku, dzięki odpowiednim warunkom terenowym, umożliwiającym wierne odtworzenie urządzeń spiętrzających wodę, przybliża zwiedzającym realia, w jakich funkcjonowało dziewiętnastowieczne wiejskie młynarstwo. Jest to jedyny zachowany na Podkarpaciu mały chłopski młyn z pełnym wyposażeniem.

Danuta Blin-Olbert

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Kuczka – architektoniczna pamiątka ucieczki Żydów z Egiptu. Dom żydowski z otwieranym dachem w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Chata malowana „na krasno jak u Rusinów” – mawiali ich polscy sąsiedzi…Chyża łemkowska w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Boże Narodzenie w siedemnastowiecznej zagrodzie. Ekspozycja w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Kuźnie – miejsce towarzyskich spotkań i nowinek ze świata. Dwie kuźnie w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Połączenie kościołów wschodniego i zachodniego w jednej świątyni. Cerkiew z Rosolina w Parku Etnograficznym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Młyny wietrzne. Wiatraki z Podkarpacia w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Facełyk z kolorowym rogiem. Chusty łemkowskie ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Białe damy z niezwykłej osady szwedzko-niemieckiej. Strój haczowski w zbiorach Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

 

Tajemnice Matki Boskiej Sokalskiej i Chrystusa Milatyńskiego. Klocek drzeworytniczy z pierwszej połowy XIX wieku ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Wszechświat na skorupce. Tradycyjne pisanki batikowe w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Stół z paką. Stoły skrzyniowe w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku