Główną bramę do miasta ozdobiono po 1685 roku maksymą: „Felix civitas quae timet Jesum, Si Deus pro nobis, quis contra nos?” („Szczęśliwe miasto, które lęka się Pana. Jeśli Bóg z nami, któż przeciwko nam?”). Tuż obok, na murach miejskich w obrębie fortalicji, ulokowano osiemdziesiąt lat wcześniej świątynię, która stanowiła manifestację siły i pozycji luteranów we Wschowie.
Kościół Żłóbka Chrystusa (niemiecki Kripplein Christi) we Wschowie należy do grupy świątyń protestanckich, które zostały zorganizowane w pośpiechu poprzez adaptację wnętrz świeckich w momencie utraty prawa do przejętych podczas reformacji kościołów miejskich. Najczęściej tymczasowe sale modlitw i zgromadzeń urządzano w ratuszach, które z czasem z prowizorycznych kaplic stawały się kościołami.
Kościół Żłóbka Chrystusa (niem. Kripplein Christi) we Wschowie, widok od wschodu, stan obecny, fot. Marta Małkus
Po ponad półwiecznym użytkowaniu kościoła miejskiego (1552‑1604) przez wspólnotę ewangelicką wschowscy luteranie zostali zobowiązani nakazem króla Zygmunta III Wazy z 1603 roku do zwrotu fary katolikom. Zmusiło ich to do stworzenia Domu Bożego w nowym miejscu. Wybór lokalizacji kultu religijnego spoczął na mieszczanach i ich pastorze Valeriusie Herbergerze (1562‑1627). W połowie października 1604 roku zapadła decyzja wspólnoty wschowskich luteranów o zakupie dwóch domów przy Bramie Polskiej. Pierwsze nabożeństwo w nowej świątyni luterańskiej zostało zaplanowane na czas świąt Bożego Narodzenia 1604 roku. 24 grudnia po południu oddano katolikom kościół miejski i protestanccy mieszkańcy miasta w uroczystym pochodzie, na czele z Herbergerem, udali się do nowego miejsca, które nie było jeszcze w pełni ukończone (prace budowlane trwały do 1608 roku). Następnego dnia, w święto Bożego Narodzenia, o godzinie trzeciej na ranem odbyło się pierwsze nabożeństwo. Podczas kazania pastor nadał imię nowemu Domowi Bożemu.
Kościół Żłóbka Chrystusa (niem. Kripplein Christi) we Wschowie, plan według Juliusa Kothego, opracowanie M. Małkus
O wyborze miejsca na organizację świątyni zadecydowały przede wszystkim względy praktyczne: oszczędność, niskie nakłady finansowe przy realizacji inwestycji (gotowe, wysokie na ponad 5 metrów mury obronne; baszta, która mogła pełnić funkcję dzwonnicy) oraz poczucie bezpieczeństwa (usytuowanie w obrębie murów miejskich). W XIX wieku powstała legenda o trudnych do spełnienia warunkach przy założeniu Domu Bożego: „nie mógł on stanąć w mieście jak i poza nim, budowa powinna trwać nie dłużej niż miesiąc, wieża kościelna nie mogła być ani okrągła, ani kwadratowa”. Surowość wnętrza i prosty plan wpisują Żłóbek Chrystusa w typ kościoła ze skromnym, przytulnym wystrojem, będącego „izbą mieszkalną Boga – Człowieka”, charakterystycznego dla okresu wielkich przemian religijnych.
Kościół Żłóbka Chrystusa (niem. Kripplein Christi) we Wschowie, widok od zachodu, pocztówka z początku XX wieku, zbiory Marta Małkus
Budowlę dwukrotnie zniszczył pożar (1644, 1685). Za każdym razem, dzięki ofiarności parafian i dobrodziejów z Wrocławia i Gdańska, odradzała się jak Feniks z popiołów. Surowa sylwetka odbudowanego po 1685 roku Domu Bożego, z użyciem motywu „średniowiecznych” blend, czyli płytkich wnęk w ścianie, jako podziału szczytu budynku od wschodu i zachodu, jedynie płaskorzeźbą ze sceną Ukrzyżowania sygnalizowała sakralny charakter.
Wnętrze kościoła Żłóbka Chrystusa (niem. Kripplein Christi) we Wschowie, widok na ołtarz (ścian wschodnia), stan przed 1945 rokiem, Muzeum Ziemi Wschowskiej, dzięki uprzejmości muzeum
Położenie Wschowy na pograniczu, niedaleko Śląska, spowodowało, że podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648) Żłóbek Chrystusa pełnił funkcję kościoła ucieczkowego, do którego przybywali wierni zza pobliskiej granicy, szukający bezpiecznego miejsca do modlitwy i przyjęcia sakramentów. Budynek mógł pomieścić nawet dwa tysiące osób, ponieważ we wnętrzu wzniesiono trzy poziomy empor, czyli drewnianych balkonów usytuowanych wzdłuż ścian południowej i północnej. Ich zastosowanie umożliwiło także wiernym dogodny udział w nabożeństwach. Właśnie tak ukształtowane wnętrze, z trzema emporami i stropem wspartym na trzech kolumnach, było po kolejnych pożarach odbudowywane w ten sam sposób. Rozplanowanie staromiejskiego kościoła wschowskich luteranów stało się wzorem dla nowych świątyń w okolicy: kościoła Świętego Ducha w Przyczynie Górnej (niemiecki Ober Pritschen, 7 czerwca 1642 roku) oraz kościoła w Olbrachcicach (niemiecki Ulbersdorf, 24 czerwca 1646 roku).
Kościół Żłóbka Chrystusa (niem. Kripplein Christi) we Wschowie, widok od zachodu, pocztówka z początku XX wieku, Muzeum Ziemi Wschowskiej, dzięki uprzejmości muzeum
Wschowski Żłóbek Chrystusa jest najstarszym kościołem luterańskim w Wielkopolsce. Od jego niemieckiej nazwy świątynie ewangelickie nazywano kryplami. Zachowana bryła i wnętrze świątyni stanowią unikalny przykład europejskiego sakralnego budownictwa protestanckiego.
Marta Małkus
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
