Ziemia chełmińska, wyraźnie wydzielona między Wisłą, Drwęcą i Osą, stanowiła w okresie rozbicia dzielnicowego część księstwa mazowieckiego. Usytuowana na prawym brzegu Wisły, równolegle do Kujaw, korzystała z dogodnego położenia na szlaku handlowym wiodącym z Rusi nad Bałtyk. Jako przygraniczna kraina władztwa Piastów była narażona na nieustanne ataki pogańskich Prusów.
Już od czasów misji biskupa Wojciecha (997) władcy polscy mieli ambicje chrystianizacyjne wobec Prusów. Konrad I Mazowiecki, syn Kazimierza II Sprawiedliwego, panujący na Mazowszu w latach 1199-1247, sam uwikłany w rywalizację o tron krakowski, walkę z Prusami zlecił Krzyżakom, których sprowadził do ziemi chełmińskiej (1226).
Konrad I Mazowiecki najpewniej sądził, że dokonał fundacji krzyżackiego opactwa. Jednak rycerze Zakonu NMP Domu Niemieckiego w Jerozolimie realizowali konsekwentnie ambitny program budowy zakonnego władztwa na ziemiach piastowskiego księcia. W tym samym roku w Złotej Bulli z Rimini zyskali poparcie cesarza Fryderyka II Hohenstaufa (1226), a wkrótce papieża (1234). Ochoczo przystąpili do organizacji nowej sieci osadniczej w ziemi chełmińskiej i na ziemiach Prusów. Bulla z Rimini stała się zatem aktem urodzenia niemieckich Prus. Krzyżacy już w 1233 roku prawem kaduka, bo na ziemi Konrada Mazowieckiego, wystąpili w roli założycieli dwóch miast: Chełmna i Torunia.
Ratusz w Chełmnie, siedziba Muzeum Ziemi Chełmińskiej, fot. NID
Dwa miasta – Chełmno i Toruń – zostały lokowane za sprawą jednego dokumentu. Rzecz bez precedensu. Akt lokacyjny zawierał dużo bardziej korzystne zapisy prawne od tych już powszechnie stosowanych w miastach Rzeszy. W przywileju lokacyjnym dla Chełmna i Torunia Krzyżacy wprowadzili rozmaite rozwiązania pochodzące z Flandrii, ze Śląska, a nawet z Węgier. Dwa wieki później zasobne i rozwijające się Chełmno oraz Toruń porzuciły więź z Zakonem i wybrały związek z Polską. Oba miasta, wraz z ziemią chełmińską, po wojnie trzynastoletniej znalazły się w granicach Królestwa Polskiego (1466).
Tereny Europy objęte osadnictwem na prawie niemieckim, źródło: podręcznik Europa. Nasza historia, tom 1, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 2016
Atrakcyjne prawo chełmińskie, bo pod takim określeniem przeszło do historii, miało być magnesem przyciągającym osadników. Stało się wzorem cywilizacyjnym lokacji miejskich nie tylko w państwie krzyżackim. Do XVIII wieku model lokacji na prawie chełmińskim zastosowano w 230 miastach, w tym w kilkudziesięciu miastach polskich, np. w Warszawie, Płocku, we Włocławku. Prawo chełmińskie, zarówno dla miast, jak i to dotyczące lokacji wsi, stało się ważnym elementem rozwoju cywilizacyjnego najpierw państwa krzyżackiego, a później Mazowsza, Królestwa Polskiego oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Chełmno fot. NID
Jerzy Bracisiewicz
Powrót
