W XVI wieku obok katolicyzmu i prawosławia na ziemiach Korony i Litwy pojawiły się wyznania protestanckie.
Luteranizm (ewangelicyzm augsburski) szerzył się w północnych dzielnicach kraju, szczególnie w Prusach Królewskich. Kalwinizm (ewangelicyzm reformowany) stał się wyznaniem popularnym wśród szlachty małopolskiej i litewskiej. W Koronie spośród dawnych zwolenników husytyzmu wyłonili się bracia czescy, bliscy doktrynalnie luteranizmowi. Arianie, czyli bracia polscy, stanowili odłam kalwinizmu. Odrzucali dogmat o Trójcy Świętej, co sprawiło, że byli nieakceptowani przez pozostałe wyznania chrześcijańskie.
W Polsce Jagiellonów nie było wojen religijnych. Szlachta katolicka, protestancka i prawosławna uczestniczyła bez ograniczeń w życiu politycznym. Szesnaste stulecie to pasmo sukcesów ruchu egzekucyjnego – szlacheckiego ruchu naprawy państwa. W obronie wolności i równości stanu niezwykle aktywna była szlachta kalwińska. Pośród rozwiązań politycznych i ustrojowych przypisywanych ruchowi egzekucyjnemu wymienia się postanowienia konfederacji warszawskiej (1573). Podczas bezkrólewia, po śmierci ostatniego Jagiellona, aktem konfederackim szlachta zapewniła sobie swobodę wyznaniową i tolerancję religijną. Zapisy o tolerancji wyznaniowej powtórzono w tzw. artykułach henrykowskich (1574), sformułowanych dla Henryka Walezego podczas pierwszej wolnej elekcji i przedstawianych do zaprzysiężenia każdemu kolejnemu królowi-elektowi.
Ugoda sandomierska (1570) poprzedziła konfederację warszawską. Była porozumieniem doktrynalnym i politycznym polskich protestantów: luteranów, kalwinistów i braci czeskich. W dobie potrydenckiej protestanci zaniepokojeni wizją rekatolicyzacji zwołali do Sandomierza synod protestancki, który stworzył płaszczyznę dla ich współpracy. W rezultacie powstała ugoda sandomierska, uchodząca za najstarszy akt ekumeniczny w nowożytnej Europie. Osiągnięte porozumienie pozwoliło polskiej szlachcie protestanckiej wystąpić zgodnie, obok katolików i prawosławnych, w akcie konfederacji warszawskiej, czyli w deklaracji pokojowego współistnienia trzech wyznań Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ratusz w Sandomierzu, fot. J. Hałun, licencja CC-BY-SA-3_0 , Wikimedia Commons
Gall Anonim zaliczył Sandomierz do głównych ośrodków władzy książęcej w Polsce. Miasto miało bogatą historię w okresie piastowskim. Pozostaje ono do dziś jednym z najcenniejszych zespołów urbanistycznych w kraju. Najstarsze obiekty miasta to: romański, ceglany kościół św. Jakuba z XIII wieku, gotycka kolegiata Narodzenia NMP (dziś katedra sandomierska) oraz późnogotycka mansjonaria, ufundowana przez Jana Długosza.
Jerzy Bracisiewicz
Powrót