Wieczorem 16 maja 1943 roku potężna eksplozja wstrząsnęła zgliszczami warszawskiego getta. W przerażającym huku i oślepiającym blasku ognia zniknęła z powierzchni ziemi Wielka Synagoga Warszawska ― jedna z najważniejszych i najpiękniejszych świątyń żydowskich na ziemiach polskich.
W 1859 roku członkowie postępowych kręgów żydowskiej społeczności Warszawy przedstawili propozycję budowy nowej synagogi. Miała być ona bardziej reprezentacyjna, większa i lepiej usytuowana niż istniejąca już bożnica przy ulicy Daniłowiczowskiej. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych wyraziła zgodę na wzniesienie świątyni, zastrzegając jednak, że może ona powstać tylko w miejscu, gdzie ― według przepisów ― wolno było mieszkać Żydom. W 1872 roku Komitet Budowy Synagogi zdecydował o kupnie posesji na Tłomackiem. Długo rozpatrywano konkursowe propozycje projektów architektonicznych. Ostatecznie sporządzenie planów powierzono Leandrowi Marconiemu. Uroczyste otwarcie świątyni, mogącej pomieścić 2400 wiernych, nastąpiło we wrześniu 1878 roku.
Wielka Synagoga w Warszawie, karta pocztowa, 1910; licencja PD, Wikimedia Commons
Imponujący, klasycystyczny gmach wieńczyła kopuła budząca orientalne skojarzenia. Wnętrze, nawiązujące do stylu renesansowego, zachwycało prostotą i harmonią, co ― jak wspomina w opracowaniu poświęconym Wielkiej Synagodze Ewa Małkowska ― miało przypominać o roli Żydów w kulturze europejskiej.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego w synagodze na Tłomackiem odprawiano uroczyste nabożeństwa z okazji świąt państwowych (między innymi 3 maja i 11 listopada). Po śmierci Józefa Piłsudskiego każdego roku, w maju, czczono jego pamięć.
Wnętrze Wielkiej Synagogi w Warszawie, przed 1902, „Architekt” 1902, nr 2; licencja PD, Wikimedia Commons
Wraz z drugą wojną światową nadszedł przerażający czas w dziejach społeczności żydowskiej. Hitlerowcy szczególnie brutalnie prześladowali religijnych Żydów. Na początku 1940 roku zabronili odprawiania nabożeństw w świątyniach i mieszkaniach prywatnych. Nakazali pracę w soboty, co stanowiło pogwałcenie zasad religii żydowskiej. Dewastowali synagogi i niszczyli wszelkie przedmioty kultu. Wielu wyznawców judaizmu decydowało się na konspiracyjne życie religijne.
Wielka Synagoga na Tłomackiem, karta pocztowa, 1915–1918; licencja PD, Wikimedia Commons
Wiosną 1941 roku niektóre zakazy zostały przez Niemców zniesione. Adam Czerniaków, przewodniczący Judenratu (Rady Żydowskiej) w warszawskim getcie, mając nadzieję na otwarcie synagogi, zapoznał się z jej stanem. Zapisał wówczas w dzienniku: „Zlustrowałem wnętrze […]. Ołtarz wywrócony. Kapitele i części architrawów zniszczone. Jedna kolumna obnażona. Dach przebity. Postanowiłem zwołać komitet, celem zbiórki funduszów na remont i uruchomienie Synagogi”. 1 czerwca 1941 roku uroczyście otwarto wyremontowany gmach na Tłomackiem.
Rabin Baruch Steinberg przemawiający przed Wielką Synagogą na Tłomackiem w czasie apelu poległych w 1924 roku, Honor. Bóg. Ojczyzna, Fundacja Odnawiania Znaczeń i Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2009, s. 20; licencja PD, Wikimedia Commons
W październiku 1941 roku Niemcy wydali rozporządzenie o zmianach granic getta ― w tym o wyłączeniu z jego terenu Wielkiej Synagogi i Głównej Biblioteki Judaistycznej. Adam Czerniaków walczył o pozostawienie tych budynków w granicach dzielnicy żydowskiej, jednak już w końcu listopada przewidywał, że „Synagogi uratować się nie da”. W rzeczywistości świątynia i biblioteka zostały oderwane od getta w marcu 1942 roku. Później w Wielkiej Synagodze przebywali czasowo Żydzi przesiedleni z Niemiec, a w końcu urządzono w niej skład mebli zrabowanych z mieszkań w getcie.
Makieta Wielkiej Synagogi na wystawie stałej w Muzeum Historii Żydów Polskich, A. Grycuk, 2014; licencja CC-BY-SA-3.0-PL, Wikimedia Commons
W lipcu 1942 roku hitlerowcy rozpoczęli „akcję likwidacyjną”. Do obozów zagłady wywieziono ponad 250 tysięcy osób. 19 kwietnia 1943 roku wybuchło w getcie powstanie. Zostało ono bezwzględnie stłumione. Ludność wymordowano, a dzielnicę spalono. Ostatnim aktem, symbolem całkowitej zagłady getta, było wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi. Według raportu generała SS Jürgena Stroopa prace saperskie trwały dziesięć dni. W murach wywiercono kilkaset otworów, w których umieszczono materiał wybuchowy. 16 maja 1943 roku, o godzinie 20.15 Stroop uruchomił detonator. Wspaniała świątynia przestała istnieć. Po wojnie synagoga nie została odbudowana. W jej miejscu wznosi się dziś tak zwany Błękitny Wieżowiec.
Ewa Olkuśnik
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU