Okoliczności śmierci dwóch ostatnich książąt mazowieckich budziły ogromne emocje u współczesnych, nie zostały także w pełni wyjaśnione do dzisiaj. Bezskutecznie próbowano ustalić ewentualnych winnych, a nawet przyczynę zagadkowych zgonów.
Ostatni książęta mazowieccy, dwaj bracia Stanisław i Janusz III, nie byli samodzielnymi władcami, lecz - jako lennicy - podlegali królowi polskiemu. W dodatku, realne rządy (jako regentka) sprawowała ich matka, Anna. Po jej śmierci w 1522 r. młodzi książęta krótko cieszyli się władzą. 8 sierpnia 1524 r. zmarł niespodziewanie 24-letni Stanisław, dwa lata później, w nocy z 9 na 10 marca 1526 r., zakończył życie 25-letni Janusz III. Bracia nie byli żonaci i nie pozostawili potomstwa. Obaj zostali pochowani we wspólnym grobowcu w warszawskiej kolegiacie (obecnie katedrze) świętego Jana. Grobowiec przykrywa płyta z czerwonego marmuru z płaskorzeźbą przedstawiającą obu książąt leżących w pełnych zbrojach i w braterskim uścisku.
Grobowiec książąt mazowieckich, Katedra św. Jana Chrzciciela w Warszawie, fot. K. Dudzik, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
Król Zygmunt Stary zlikwidował lenno mazowieckie, wcielił wszystkie ziemie mazowieckie do Korony. 25 sierpnia 1526 r. wjechał uroczyście do Warszawy, odebrał przysięgę od mazowieckich stanów i wziął we władanie Mazowsze.
Portret Stanisława (w środku), Janusza III i Anny, książąt mazowieckich, ok. 1620-1640, wzorowany na pierwowzorze z 3. dekady XVI w., wł.: Muzeum Narodowe w Warszawie, depozyt w Zamku Królewskim, fot.M.Bronarski
Śmierć w krótkim odstępie czasu obu dwudziestokilkuletnich braci wywołała falę plotek i oskarżeń o otrucie. Najpierw cień podejrzenia padł na wojewodziankę płocką, Katarzynę Radziejowską, która miała być nieszczęśliwie zakochana w jednym z braci i dla osiągnięcia swego celu lub z zemsty miała truć wszystkich po kolei, poczynając od księżnej matki. Niektóre plotki wskazywały na starostę błońskiego Piotra Jordanowskiego i jego zaufanego, niejakiego Mrokowskiego. Podejrzewano też aptekarza płockiego Jana Altansee, który miał przygotować truciznę.
F.Jabłczyński, Ostatni książęta Warszawy, 1914, źródło: cyfrowe MNW
Zwłaszcza o śmierć księcia Janusza III oskarżano wciąż nowe osoby. Zapadały wyroki śmierci. Coraz częściej w plotkach jako winowajczynię wymieniano królową Bonę, która wobec Mazowsza miała własne plany i której mogło zależeć na śmierci mazowieckich książąt. Aby uspokoić zbiorową histerię, król Zygmunt Stary powołał komisję do wyjaśnienia okoliczności śmierci księcia Janusza III. Komisja składała się z przedstawicieli mazowieckiej szlachty. Powołani przez nią medycy zbadali zwłoki księcia i nie znaleźli śladów działania trucizny. Król 9 lutego 1528 r. wydał edykt, w którym ogłosił, że ostatni książęta mazowieccy „nie sztuką ani sprawą ludzką, lecz z woli Pana Wszechmogącego z tego świata zeszli”.
Obaj bracia za życia nie mieli dobrej reputacji, słynęli z pijaństwa i rozwiązłego życia. Ówczesny kronikarz Marcin Bielski twierdził, że Janusz III zmarł zatruwszy się alkoholem. W czasie odbudowy katedry warszawskiej po zniszczeniach wojennych odnaleziono szczątki księcia Janusza III. Poddano je badaniom, które jednak nie dały naukowej odpowiedzi na pytanie o przyczynę zgonu ostatniego księcia mazowieckiego.
Krzysztof Kowalewski
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU