Jednym z postanowień kończącego I wojnę światową traktatu wersalskiego była decyzja o przeprowadzeniu w 1921 roku plebiscytu na Górnym Śląsku. Mieszkańcy mieli zdecydować o przynależności regionu do Polski bądź Niemiec. Przygotowanie i przeprowadzenie referendum powierzono Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku.
W latach 1919–1921 Polacy wzniecili trzy powstania śląskie przeciwko władzom niemieckim. Dwa pierwsze (sierpień 1919 i sierpień 1920) były reakcją na represje Niemców wobec ludności polskiej. Trzecie powstanie śląskie wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku po plebiscycie, przegranym przez zwolenników przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Na czele powstańców stał Wojciech Korfanty. Walki trwały od maja do lipca. Największa bitwa rozegrała się w rejonie Góry świętej Anny.
Powstańcy śląscy, licencja PD, Wikimedia Commons
Od początku konfliktu Międzysojusznicza Komisja dążyła do jak najszybszego zakończenia walk. Rozejm zawarto 5 lipca. Do Polski została przyłączona południowo-wschodnia część Górnego Śląska, w której znajdowały się huty i kopalnie węgla. Takie rozwiązanie było korzystne dla odradzającego się po zaborach kraju.
Mauzoleum i amfiteatr na Górze Świętej Anny, pocztówka, lata 30. XX wieku, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Opolu, licencja PD, źródło: Opolska Biblioteka Cyfrowa
W wyniku podziału Górnego Śląska Góra św. Anny znalazła się na terytorium Niemiec. Wygasły przed milionami lat wulkan był miejscem kultu Słowian, później chrześcijan.
22 maja 1938 roku uroczyście otwarto tu kolejne miejsce kultu – mauzoleum i amfiteatr upamiętniające Niemców poległych w walkach roku 1921. Mauzoleum było niską i zarazem monumentalną rotundą (budynkiem na planie koła). Złożono tu prochy pięćdziesięciu poległych niemieckich żołnierzy. Amfiteatr zbudowano poniżej rotundy, na zboczu urwiska. Przeznaczony był dla około pięćdziesięciu tysięcy widzów.
Góra Świętej Anny. Widok na amfiteatr od strony Pomnika Czynu Powstańczego, fot. Tadeusz Horoszkiewicz, 1973, Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna w Głubczycach, licencja CC BY-NC-ND, źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa
W założeniu miejsce miało pełnić funkcje propagandowe i służyć m.in. nazistowskim uroczystościom.
W 1945 roku Górny Śląsk wraz z Górą świętej Anny powrócił w granice Polski. Mauzoleum i amfiteatr zostały wysadzone w powietrze. W listopadzie tego samego roku Związek Weteranów Powstań Śląskich ogłosił konkurs na „Pomnik Czynu Powstańczego". Wybrano projekt autorstwa Xawerego Dunikowskiego (1875 -1964), wybitnego rzeźbiarza i wykładowcy akademickiego.
Góra Świętej Anny. Pomnik Czynu Powstańczego, fot. Tadeusz Horoszkiewicz, 1973, Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna w Głubczycach, licencja CC BY-NC-ND, źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa
Pomnik składa się z czterech połączonych ze sobą piętnastometrowych pylonów (słupów) pokrytych scenami nawiązującymi do walk o Śląsk. W prześwicie pylonów umieszczone zostały postaci: górnika, hutnika, rolnika i kobiety śląskiej z dzieckiem. W centrum założenia ustawiono znicz. W zwieńczeniu pylonów umieszczono osiem rzeźbionych „głów śląskich".
Xawery Dunikowski, Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny, 2015 fot. Błażej Duk, licencja CC BY-SA 4.0. Wikimedia Commons
„Historia i przebieg walki o polskość od najdawniejszych lat, z różnych okresów, walka z niemczyzną – oto co mnie pasjonuje w pracy nad tym pomnikiem [...]. Musi to być epos. Muszą to być runy ryte w granicie, na Górze, czytelne dla przyszłych pokoleń po wiele wieków" – tak o pracy nad Pomnikiem Czynu Powstańczego mówił Xawery Dunikowski.
Anna Knapek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU