Turnieje, zamek miłości, rycerze Okrągłego Stołu oraz dama z jednorożcem

Niezwykłe dekoracje XIV-wiecznej skrzyneczki z kości słoniowej eksponowanej w Muzeum Katedralnym na Wawelu

Średniowieczna skrzyneczka z kości słoniowej ma jedynie 8,5 cm wysokości. Na jej niewielkiej powierzchni francuski artysta zdołał umieścić aż 15 scen odnoszących się do tematu zalotów oraz miłości. Znajdzemy tam ilustracje opowieści o kochankach, mityczne stwory oraz obrazy dworskiego życia. Tradycja mówi, ta skrzyneczka mogła należeć do królowej Jadwigi Andegaweńskiej.

 

Późne średniowiecze to czas wielkiego rozkwitu świeckiej literatury. Powstawały wówczas bogato iluminowane rękopisy, opowiadające o przygodach dam i rycerzy. Motywami literackimi chętnie dekorowano także ściany komnat oraz luksusowe przedmioty codziennego użytku. Do skarbca Katedry na Wawelu należy tego typu niezwykły zabytek z 2 ćw. XIV w.: to skrzyneczka z kości słoniowej, wykonana najprawdopodobniej w Paryżu.

Skrzyneczka z kości słoniowej, 2 ćw. XIV w., Katedra na Wawelu, licencja PD, fot.za: http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/11437349/11604120

Skrzyneczka z katedry na Wawelu przez wiele dziesięcioleci służyła jako relikwiarz, a jednak jej dekoracja nie ma wiele wspólnego z treściami sakralnymi. Jest ona bowiem poświęcona miłości, czyli kluczowemu motywowi średniowiecznych rycerskich romansów. Część scen ilustruje dworskie zwyczaje: jest tam turniej, na którym rycerze walczą o względy dam, są dworskie flirty, czy wreszcie popularna w średniowieczu zabawa w "oblężenie zamku miłości". W owej zabawie damy broniły się (najczęściej za pomocą kwiatów) w prowizorycznej twierdzy, którą starali się zdobyć rycerze.

Oblężenie zamku miłości, wieczko skrzynki, Katedra na Wawelu, licencja PD, fot.za: http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/11437349/11604120

Niektóre ze scen dekorujących tę skrzyneczkę mają korzenie antyczne – warto pamiętać, że tradycje starożytne były naprawdę żywe w średniowiecznej literaturze, zwłaszcza świeckiej. Pojawia się tu zatem historia o kompromitacji Arystotelesa, który najpierw napominał Aleksandra Wielkiego, że zbyt ulega urokom swej kochanki Filis, później zaś sam dał się jej uwieść – do tego stopnia, że pozwolił jej wsiąść na swe plecy i na czworakach służył jej za wierzchowca. W dekoracji skrzynaczki znajdziemy także opowieść o tragicznej miłości Pyrama i Tysbe, zaczerpniętą z twórczości Owidiusza. Kochankowie ci spotykali się potajemnie, wbrew woli swych rodzin. Wskutek pomyłki Pyram uznał, że jego ukochana zginęła rozszarpana przez lwa, więc z rozpaczy zabił się własnym mieczem. Gdy Tysbe ujrzała, że jej kochanek nie żyje, popełniła samobójstwo rzucając się na ten sam miecz.

Sceny z boku skrzynki: historia miłości Pyrama i Tysbe, Katedra na Wawelu, licencja PD, fot.za: http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/11437349/11604120

Najwięcej scen dekorujących skrzyneczkę wiąże się z opowieściami z cyklu arturiańskiego: znajdziemy tu legendę o Tristanie i Izoldzie, wysiłki Lancelota walczącego o ukochaną królową Ginewrę, przygody Gawaina, który uwolnił damy z zaczarowanego zamku przechodząc przez rozmaite próby (m.in. sen w łożu pełnym mieczy). Wśród ukazanych na skrzyneczce Rycerzy Okrągłego Stołu jest także Galahad, który jako jedyny, ze względu na swe czyste serce, zdobył świętego Graala.

Sceny z boku skrzynki: po lewej Gawain na mieczowym łożu, po prawej panny z zaczarowanego zamku, Katedra na Wawelu, licencja PD, fot.za: http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/11437349/11604120

Do symboliki czystości odwołuje się także inna scena ze skrzyneczki, bardzo popularna w sztuce średniowiecznej; to przedstawienie damy z jednorożcem. Jednorożce, jako istoty czyste, mogły być – według średniowiecznych bestiarów, czyli ksiąg o zwierzętach – złowione jedynie przez dziewicę. Niewinność dziewicy wabić miała te mityczne istoty: do samotnej dziewicy w lesie mógł przybyć jednorożec, aby położyć swój róg na jej łonie.

Fragment z boku skrzynki: polowanie na jednorożca, Katedra na Wawelu, licencja PD, fot.za: http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/11437349/11604120

Skrzyneczka ze skarbca katedry na Wawelu jest przedmiotem wyjątkowo cennym. Na świecie zachowało się kilkanaście podobnych zabytków lub ich fragmentów. Przechowywane są dziś w najważniejszych muzeach w Europie i Ameryce Północnej, oraz zebrane w cyfrowej bazie http://www.gothicivories.courtauld.ac.uk/. Krakowski egzemplarz jest eksponowany na wystawie stałej w Muzeum Katedralnym na Wawelu.

 

Magdalena Łanuszka

Powrót
drukuj wyślij facebook

Wyhaftowana legenda świętego Stanisława. Ornat fundacji Piotra Kmity w Muzeum Katedralnym na Wawelu

Przyszła królowa i święta grzesznica. Portret Marii Kazimiery w Zamku Królewskim na Wawelu