Michał Smok, czyli… bohaterka powstania styczniowego

Wizerunki Anny Henryki Pustowójtówny z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie

O udziale Emilii Plater w powstaniu listopadowym słyszał pewnie każdy, ale o żołnierce dorównującej jej popularnością w 1863 r. ― już niekoniecznie. Kim była Anna Henryka Pustowójtówna, o której rozpisywała się ówczesna prasa europejska?

W 1863 r. nazwisko Pustowójtówny stało się w Europie powszechnie znane. W lutym tegoż roku dwudziestokilkuletnia Anna Henryka, w męskim stroju, z krótko ściętymi włosami i pod pseudonimem Michał Smok, zaciągnęła się do oddziału powstańców styczniowych. Nie była już wtedy postacią anonimową. Aktywnie włączała się w manifestacje patriotyczne w Lublinie, a jako córka carskiego oficera (Węgra z pochodzenia) szybko została dostrzeżona przez rosyjskie władze. Skazana na zamknięcie w prawosławnym klasztorze w Rosji, z pomocą przyjaciół uciekła z niego w męskim przebraniu.

W powstańczym oddziale została adiutantką generała Dionizego Czachowskiego, a następnie generała Mariana Langiewicza. Wzięła czynny udział w kilku bitwach (pod Małogoszczem, Pieskową Skałą, Chrobrzem i Grochowiskami), zajmowała się także zaopatrzeniem, a w razie potrzeby była tłumaczką z języka rosyjskiego. Zyskała sympatię i szacunek towarzyszy, choć nieraz musiała sobie radzić z kpinami czy krytyką na temat udziału kobiet w powstaniu. Kobieta żołnierka czy kurierka z pewnością w tamtym czasie przeczyła powszechnie obowiązującemu wzorcowi kobiety matki-Polki.

Anna Henryka Pustowójtówna w stroju powstańczym, fot. Moritz Ludwig Winter (Praga), 1863, licencja PD, źródło: Polona

Historia bohaterki walczącej o wolność swojego narodu rozpaliła wówczas wyobraźnię Europejczyków. Losy Pustowójtówny opisywano w europejskiej prasie, przeprowadzano wywiady z żołnierką, powielano jej portrety. „Sławiono ją ― wspominano niecałe 20 lat po powstaniu ― jako bohaterkę, opisywano jej czyny wojenne, zajmowano się nią wiele i wszędzie. Dzienniki w Europie i w Ameryce podziwiały mężną Polkę, walczącą za ojczyznę; pisma ilustrowane skwapliwie zamieszczały jej wizerunki i rysowały bitwy, w których brała udział. Portrety Henryki, litografowane z tego czasu, jeszcze dzisiaj widzieć można na ścianie niejednej chaty alpejskiej”.  

Powstanie styczniowe ― przywódcy: Marcin Borelowski (ps. Lelewel), Dionizy Czachowski, Marian Langiewicz, Anna Henryka Pustowójtówna, François Rochebrune, Druck und Verlag von Carl Lanzedelli (Wiedeń), 1863, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja CC-BY, źródło: katalog zbiorów – Cyfrowe Dziedzictwo Kulturowe

Na wydawanych w Wiedniu grafikach, znajdujących się w kolekcji krakowskiego Muzeum Narodowego, widać także, jak nieco ubarwiano rzeczywistość. Pustowójtównę przedstawiano np. na grupowych portretach podpisywanych „Dowódcy powstania styczniowego”, co nie było zgodne z prawdą ― stanowisko adiutantki nie było aż tak wysokie. Często pokazywano ją w towarzystwie dyktatora powstania, generała Langiewicza. By uatrakcyjnić czarno-białe wizerunki, niekiedy je kolorowano.

Marian Langiewicz (generał i dyktator powstania) oraz Anna Henryka Pustowójtówna (adiutantka generała), Druck u. Verlag v. C. Barth (Wiedeń), 1863, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja CC-BY, źródło: Cyfrowe Dziedzictwo Kulturowe

Artyści wzorowali się najczęściej na popularnych fotografiach Pustowójtówny masowo w tym czasie reprodukowanych i sprzedawanych. Zdjęcia w stroju powstańczym, z bronią, zostały wykonane co prawda w studiu fotograficznym w Pradze, już poza oddziałem. Zachowane odbitki pokazują ją w obszernym kożuchu, spodniach i masywnych butach, z włosami sięgającymi ledwie ucha ― i taki prawdopodobnie był jej rzeczywisty wizerunek. Na grafikach wizerunek żołnierki został nieco „ulepszony”. Pustowójtówna ma już gładko ułożone włosy, dopasowany do ciała powstańczy mundur, podbijany futrem płaszcz, a na głowie elegancką konfederatkę.  

Karolina Dzimira-Zarzycka

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Warszawa woj. mazowieckie
Warszawska ulica żąda wolności
Pałac Kronenberga w Warszawie
Warszawa woj. mazowieckie
symfonia polonia. echa powstania w lirycznej symfonii ignacego jana paderewskiego