"Barbara Święta o górnikach pamięta"

Przedstawienia świętej Barbary w zbiorach Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic

Cechownia, która znajdowała się na powierzchni kopalni, była miejscem, w którym górnicy spotykali się przed „szychtą” i sztygar przydzielał im pracę przed zjazdem na dół. Tutaj też modlono się wspólnie do swojej patronki. W sali umieszczono ołtarz z wizerunkiem świętej Barbary. Zapalano przed nim świece, intonowano pieśni, wypraszano u niej błogosławieństwo w pracy, a zwłaszcza bezpieczny powrót do domu. Również w górniczych mieszkaniach zawieszano na ścianach wizerunki tej świętej. Na ekspozycji w oddziale Muzeum Historii Katowic – Dziale Etnologii Miasta na Nikiszowcu można spotkać kilka wyobrażeń patronki górników, wykonanych różnymi technikami.

 

Górnicy bardzo często twierdzili, że „szychta” musi być poprzedzona modlitwą do świętej Barbary, gdyż wtedy czują jej opiekę i nie obawiają się o wypadek. W kopalnianych cechowniach napotykano rzeźby przedstawiające górniczą patronkę, wykonaną z gipsu, drewna lub węgla, czy też obrazy olejne lub oleodruki, wyobrażające świętą Barbarę z jej charakterystycznymi atrybutami: palmą męczeństwa, kielichem, koroną i wieżą w tle.

Św. Barbara, mozaika z cechowni szybu „Carmer” na Nikiszowcu, około 1911 roku, licencja PD, Muzeum Historii Katowic

Emil i Georg Zillmannowie, architekci, którzy zaprojektowali osiedle Nikiszowiec, pomyśleli też o tym, jak ważne są dla górników religijność i modlitwa. W cechowni szybu „Carmer” w centralnym miejscu została umieszczona przepiękna mozaika (prawdopodobnie autorstwa Zillmannów), kopia obrazu olejnego na płótnie Palmy Vecchia, dzieła wiszącego w kościele Santa Maria Formosa w Wenecji. Mozaika o wymiarach 345 x 270 centymetrów, wykonana z kostek szklanych, zawiera się w prostokącie i jest zwieńczona półkoliście. Świętą przedstawiono w całej postaci, w czerwono-brązowych szatach, złotej koronie, ze wzniesioną palmą męczeństwa. W tle widoczny fragment wieży. U jej stóp widać lufy dwóch dział, gdyż święta Barbara to także patronka artylerii. Całość znajduje się w niszy, nad głową świętej Barbary na błękitnym tle w półkolu namalowano złote gwiazdy różnej wielkości.

Mozaika pierwotnie zdobiła cechownię, a gdy tę zamieniono na magazyn, obudowano ją drewnianą szafą, by nie uległa uszkodzeniu. W 1996 roku, po konserwacji, została przeniesiona do budynku dawnej pralni i magla, gdzie mieściło się przykopalniane muzeum. Od 2011 roku znajduje się w holu Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic.

Święta Barbara z mozaiki często była uwieczniana przez znanego artystę nieprofesjonalnego – Erwina Sówkę. Można ją zobaczyć na obrazie Stara cechownia na Karmerze, ale świętą widać także wyglądającą przez okno na wieży (Wieża zegarowa) lub chowającą się w podcieniach budynku na Nikiszowcu (Na planie filmowym).

Erwin Sówka, Stara cechownia na Karmerze, 2000 rok, olej/płyta, Muzeum Historii Katowic, dzięki uprzejmości muzeum

Jako patronkę dobrej śmierci czcili świętą Barbarę przede wszystkim ci najbardziej narażeni na nagłe i niespodziewane odejście z tego świata. Pośród eksponatów zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic (MHK) warto zwrócić uwagę na niepozorny gipsowy odlew przedstawiający scenę śmierci górnika. Rzeźba ukazuje leżącego w kopalnianym chodniku mężczyznę przygniecionego złamanym stemplem, czyli słupem podpierającym strop. Nad nim pochyla się święta Barbara, wznosząc w górę kielich. U dołu napis „Los gurnika” (z błędem ortograficznym). Z tyłu informacja o producencie: „S.K. Częstochowa, ulica św. Rocha nr 12”.

Św. Barbara z górnikiem, odlew gipsowy, pierwsza połowa XX wieku, Muzeum Historii Katowic, licencja PD, źródło: katalog zbiorów

Należy także spojrzeć na dwa, bardzo różniące się od siebie, odlewy gipsowe wyobrażające świętą Barbarę. Pierwszy z nich, pochodzący sprzed 1939 roku, przedstawia świętą o delikatnych rysach twarzy. Ma ona dwuczęściową żółto-zieloną suknię oraz opadający, obszerny płaszcz podwiązany w talii sznurem, na głowie zaś diadem, a na szyi – naszyjnik z krzyżem. W prawej zgiętej ręce trzyma kielich, w drugiej, opuszczonej, gałązkę palmy. Długie brązowe włosy spływają z tyłu na płaszcz. U jej stóp po lewej stronie stoi nieduża okrągła wieża.

Drugi odlew powstał prawdopodobnie w latach sześćdziesiątych XX wieku. Jest bardzo ciężki. Przedstawia postać świętej w czerwonym płaszczu i sukni w różnych odcieniach zieleni. Na głowie Barbara ma złoconą koronę z nimbem, w rękach atrybuty: w prawej dłoni – kielich, w lewej – miecz.

Św. Barbara – odlew gipsowy, przed 1939 rokiem, Muzeum Historii Katowic, licencja PD, katalog zbiorów

Wizerunki świętej Barbary MHK eksponuje też na wystawie stałej U nos w doma na Nikiszu. Niewielki czarno-biały obrazek w owalnej ramce znajduje się w kuchni nad stołem, natomiast duży oleodruk w ramie oraz pamiątka pracy górniczej są prezentowane w kolejnych pomieszczeniach.

Św. Barbara – odlew gipsowy, pierwsza połowa XX wieku, Muzeum Historii Katowic, licencja PD, źródło: katalog zbiorów

Święta Barbara była zawsze obecna w życiu górników i ich rodzin, zarówno w domu, jak i w pracy. Dlatego w zbiorach Działu Etnologii Miasta MHK można podziwiać wiele rzeźb, oleodruków oraz obrazów przedstawiających tę ważną na Górnym Śląsku świętą.

Bożena Donnerstag

 

 

 

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Ach, ta zachwycająca cegła! Osiedle Nikiszowiec w Katowicach

Katowice woj. śląskie

Jeleń na rykowisku – hit czy kicz? Pamiątkowy talerz ozdobny ze zbiorów Muzeum Historii Katowic

Gdy małe naśladuje duże. O zabawkach ze zbiorów Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic