Od oburzenia matron po uwielbienie tłumów

O kinematografii polsko-żydowskiej w międzywojniu w albumach Feliksa Matuszelańskiego ze zbiorów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Narodzinom filmu na ziemiach polskich z jednej strony towarzyszyła fascynacja, a z drugiej strony – pełne oburzenia głosy zarzucające nowej dziedzinie kultury szerzenie rozpusty. Pierwsze produkcje często podejmowały tematy dominujące w literaturze brukowej, zwłaszcza tragicznej miłości połączonej z wątkiem kryminalnym. Jaka była ich wartość artystyczna, trudno jednoznacznie stwierdzić, ponieważ zachowały się zaledwie nieliczne taśmy filmowe. Niestety dotyczy to nie tylko filmów nakręconych przed I wojną światową, lecz również w dwudziestoleciu międzywojennym.

 

Tym większą wartość mają wszystkie materiały dokumentujące pracę ówczesnych filmowców. Należą do nich dwa albumy ze zdjęciami, fotosami oraz dokumentami zebranymi przez Feliksa Matuszelańskiego pracującego jako pomocnik techniczny i asystent operatora w Leo-Film, jednej z najważniejszych wytwórni filmowych działających w międzywojennej Polsce. Pierwszy album zawiera fotosy, prospekty reklamowe oraz dokumenty, między innymi pochodzące z urzędu cenzorskiego, związane z kilkoma filmami, takimi jak Zew morza, 10% dla mnie, Kropka nad i, Prokurator Alicja Horn, a także Legion ulicy. Ostatni z nich stanowił jedną z pierwszych realizacji Aleksandra Forda i zdobył szerokie uznanie krytyki. W drugim albumie znajduje się kilkadziesiąt zdjęć, które ilustrują prace nad niezachowanym do dzisiaj pierwszym filmem pełnometrażowym Leo-Filmu, pod tytułem Czerwony błazen, zrealizowanym w 1926 roku. W tej produkcji swoje kariery rozpoczęło wiele późniejszych gwiazd przedwojennego kina, jak Nora Ney, Aleksander Żabczyński, Eugeniusz Bodo. Kilka lat temu albumy, które przetrwały wojnę ukryte w piwnicy rodzinnej kamienicy na Pradze, zostały przekazane przez rodzinę Matuszelańskiego do Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Zdjęcie z albumu Feliksa Matuszelańskiego: ekipa kręcąca Czerwonego błazna (1926), z Marią Hirszbein siedzącą pośrodku, po jej prawej reżyser Henryk Szaro, po lewej Seweryn Steinwurzel, za producentką stoją Nora Ney i Eugeniusz Bodo, w pierwszym rzędzie siedzi Feliks Matuszelański, Album pamiątkowy Feliksa Matuszelańskiego, Warszawa, 1918–1939, karton, papier/ druk, rękopis, wymiary: 34 x 24 x 3,5 cm, numer inwentarzowy MHŻP-B219/2, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, fot. Piotr Jamski

Twórcą wytwórni był znany fotograf Leon Forbert. W 1926 roku właścicielką została Maria Hirszbein, jedna z pierwszych producentek kina zarówno polskiego, jak i żydowskiego. Miała ona znaczący wpływ na charakter realizowanych obrazów, wśród których znalazły się tytuły dotyczące między innymi roli i pozycji kobiet, na przykład Kłamstwo Krystyny, Prokurator Alicja Horn.

Zdjęcia z albumu Feliksa Matuszelańskiego: Seweryn Steinwurzel i Feliks Matuszelański w okresie pracy w warszawskim kinie Momus, autorką podpisów po prawej jest zapewne Irena Wiesława Matuszelańska, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, fot. Piotr Jamski

W Leo-Film realizowano również filmy dokumentalne i fabularne adresowane do publiczności żydowskiej. W 1925 nakręcono relację z otwarcia Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Popularność zdobyło kilka produkcji fabularnych opartych na tradycyjnych wątkach żydowskich, na przykład Tkijes kaf (Ślubowanie), Lamed-wownik (Jeden z 36).

Z wytwórnią współpracowało wielu wybitnych reżyserów kina międzywojennego, jak Henryk Szaro realizujący filmy w języku polskim i jidysz. Szaro i Hirszbein zostali zamordowani w getcie warszawskim.

Zdjęcie z albumu Feliksa Matuszelańskiego: autor albumu jako szwenkier na planie filmu Serce na ulicy w reżyserii Juliusza Gardana, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, fot. Piotr Jamski

Produkcje Leo-Filmu ukazywały pewną jedność świata filmowego międzywojnia. Kinematografia polska i żydowska rozwijały się równocześnie w oparciu o te same wytwórnie, reżyserów i niekiedy aktorów, często korzystając z tych samych tradycji kulturowych. Przykładem może być film In di pojlisze welder (W lasach polskich) nakręcony na podstawie powieści, której akcja toczy się podczas powstania styczniowego.

Karta z albumu Feliksa Matuszelańskiego: zdjęcia z planu filmu 10% dla mnie w reżyserii Juliusza Gardana, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, fot. Piotr Jamski

Tak liczna obecność twórców pochodzenia żydowskiego w kinematografii międzywojennej pokazuje również zmiany zachodzące w społeczności żydowskiej, a zwłaszcza wśród młodzieży, która pragnęła wyrwać się z tradycyjnego sztetla, gdzie należało przestrzegać twardych zasad religijnych.

Materiały z albumu Feliksa Matuszelańskiego: prospekty reklamowe Legionu ulicy w reżyserii Aleksandra Forda, pod nimi widoczne przyklejone do kart albumu zdjęcia z produkcji, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, fot. Piotr Jamski

Przemiany te widać w życiorysie Ney (właściwie Sonia Najman), która uciekła z domu w podbiałostockim miasteczku, żeby móc realizować swoje marzenia. Odniosła duży sukces, często grając rolę tancerek. W 1932 roku czytelnicy tygodnika „Kino” nadali jej tytuł Królowa Ekranu, „królem” został wówczas Bodo.

Albumy Matuszelańskiego ilustrują te procesy.

Hanna Węgrzynek

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Pani minister tańczy. Film Juliusza Gardana

Z książkowych kart na srebrny ekran. "Doktór Murek" w reżyserii Juliusza Gardana

Kobieta wobec wojny. Elna Gistedt i jej dzieci

SKANDAL SPRZED LAT NA SREBRNYM EKRANIE. Film „Ludzie bez jutra” Aleksandra Hertza ze zbiorów Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego

Film prawie zaginiony. "Pałac na kółkach" w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego

Śnieżne szaleństwo na srebrnym ekranie. Film Adama Krzeptowskiego "Wiosna narciarzy"

Kobieta za kamerą. Pierwsza polska reżyserka – Nina Niovilla

Zagłębie naftowe dla każdego? Film Leonarda Buczkowskiego "Szyb L-23"

Superprodukcja pod chmurami. Film Leonarda Buczkowskiego Gwiaździsta eskadra

 

Podziemny patriotyzm. Film Jerzego Gabryelskiego "Czarne diamenty"

Pierwszy film morski. "Zew morza" Henryka Szary wyprodukowany przez wytwórnię Marii Hirszbein Leo-Film

Morze w kinie. Film Leonarda Buczkowskiego "Rapsodia Bałtyku"

Konkurencja nie tylko sportowa. Komedia "Jadzia" w reżyserii Mieczysława Krawicza

Potop w kinie. Film Edwarda Puchalskiego "Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy"

Wisła od kuchni. Film Aleksandra Forda i Jerzego Zarzyckiego "Ludzie Wisły"

Product placement w stylu retro. Komedia Michała Waszyńskiego "ABC miłości"

Cuda na wielkim ekranie. Film "Pod Twoją obronę" Edwarda Puchalskiego

Superprodukcja z minionej epoki. "Pan Tadeusz" Ryszarda Ordyńskiego

Dźwiękowe kino nieme. Film "Niebezpieczny romans" w reżyserii Michała Waszyńskiego

Z anteny radiowej na srebrny ekran. Komedia Michała Waszyńskiego "Będzie lepiej"