Kodeks Matyldy to księga zawierająca obrzędy liturgii rzymskiej, podarowana Mieszkowi II przez córkę Hermana II Szwabskiego. Dlaczego traktowana jest jako zabytek muzyczny? Odpowiedź na to pytanie umieszczona jest na marginesach Kodeksu.
Kodeks Matyldy trafił do Polski w okresie panowania Mieszka II. Rządy tego króla przypadają na lata 1025-1031. Panowanie rozpoczął jako władca rozległego terytorium, odziedziczonego po Bolesławie Chrobrym. Koronacja królewska Mieszka II wywołała oburzenie Cesarstwa Niemieckiego. Przychylność króla Polski postanowiła zdobyć antycesarska opozycja. Pod nieobecność cesarza Konrada II wywołała bunt, który sprowokował Mieszka do najazdu na Saksonię w 1028 r. Wojny z Konradem II były dla króla tragiczne w skutkach – w 1031 roku został zmuszony do ucieczki do Czech.
Aleksander Lesser, Mieszko II, ok. 1860, licnecja PD, Wikimedia Commons
Śladem przymierza Mieszka z niemiecką opozycją jest Kodeks przysłany mu w darze około 1027 przez Matyldę Szwabską (żonę Fryderyka II Lotaryńskiego, córkę Hermana II Szwabskiego). Kodeks należy do grupy najstarszych zachowanych do dziś ksiąg zawierających obrzędy liturgii rzymskiej. Do daru dołączono list dedykacyjny, w którym Matylda nazywa Mieszka wybitnym królem, wzorem w szerzeniu chrześcijaństwa. „Któż bowiem z twoich poprzedników tak wiele wzniósł kościołów? Któż na chwałę bożą tyle zespolił języków?” – pisała księżna.
Co jednak Kodeks Matyldy ma wspólnego z muzyką? Otóż, na zewnętrznych marginesach księgi znalazł się jeden z najwcześniejszych na ziemiach polskich zapis nutowy – melodia sekwencji Ad celebres rex cęlice. Zapisana została ona w średniowiecznej notacji neumatycznej, składającej się z kropek (punctum) i kresek (virga), które tylko w przybliżeniu odzwierciedlały przebieg melodii. Na Ad celebres rex cęlice składa się 31 wierszy. „Cały materiał melodyczny sekwencji utworzony został na bazie stosunkowo skromnego zasobu środków muzycznych” – pisze o sekwencji J. Morawski. Trudno się z tym nie zgodzić – Ad celebres rex cęlice cechują powtórzenia dłuższych fragmentów melodycznych, co wpływa na jednolitość melodyczną utworu.
Matylda wręcza Mieszkowi II księgę liturgiczną, XIX-wieczna kopia średniowiecznej miniatury, źródło: Polona
Sekwencja Ad celebres rex cęlice była bardzo popularna w średniowieczu, śpiewano ją w wielu krajach podczas obchodów święta Archanioła Michała. Jest ona zarazem jednym z najstarszych znanych zapisów melodii, jaki pojawił się w Polsce, być może wywarła wpływ na tworzenie się polskiej tradycji chorałowej.
Paulina Pieńkowska
