Z morza ruin w osiedle socjalistyczne

Odbudowa Gdańska po II wojnie światowej

Spacerując dzisiaj ulicami historycznego Śródmieścia Gdańska, nie sposób nie zachwycać się architekturą przypominającą o jego dawnej świetności. Pewne detale zdradzają jednak, że ogromna większość tej zabudowy nie pochodzi sprzed kilkuset lat, lecz jest dziełem inżynierów odbudowujących miasto po ostatniej wojnie.

 

W marcu 1945 roku krajobraz centrum Gdańska wyglądał wyjątkowo tragicznie. Podczas zajmowania miasta przez armię radziecką doszło do ogromnych zniszczeń zabudowy. Po ustaniu walk wiele naruszonych już budynków zawaliło się na skutek złej pogody, wstrząsów, szabru materiałów budowlanych czy po prostu braku zabezpieczenia. Część padło ofiarą celowych podpaleń bądź wyburzeń. Pierzeje wielu ulic całkowicie legły w gruzach. Zniszczenia historycznego centrum, w najbardziej pesymistycznych szacunkach, były określane nawet na 90%.

Widok na zniszczenia Starego Miasta w Gdańsku, autor nieznany, 1946, Muzeum Gdańska, dzięki uprzejmości autorki

Nim przystąpiono do odbudowy, toczono burzliwe dyskusje nie tylko nad jej formą, ale też nad jej zasadnością. Pojawiały się głosy, że Gdańsk, jako miasto dawniej niemieckie, wymaga stworzenia od podstaw swojej nowej, polskiej tożsamości gdzie indziej niż w jego dawnym centrum. Zdecydowanie więcej zwolenników miała jednak odbudowa. Dzielili się oni na entuzjastów rekonstrukcji w historycznym kształcie i propagatorów zbudowania nowoczesnego, modernistycznego osiedla na miejscu zniszczeń, przy zachowaniu najważniejszych budowli.

Odgruzowanie ulicy Świętego Ducha z bazyliką Mariacką, ryc. Stanisław Rolicz, 1953, Muzeum Gdańska, dzięki uprzejmości autorki

W 1947 roku zadecydowano o odbudowie Głównego Miasta. W pozostałych częściach planowano odtworzyć jedynie znaczące obiekty. Jako styl graniczny wybrano klasycyzm – młodszych zabytków nie rekonstruowano, bo zbyt silnie kojarzyły się z okresem zaboru miasta. Chciano pokazać, że Gdańsk – mimo iż od 1793 roku leżący poza granicami kraju – to miasto polskie. Pozbywano się każdego symbolu niemieckości i akcentowano wszystko, co rodzime. Było to szczególnie istotne dla nowych, napływowych mieszkańców zajmujących miejsce wypędzonych Niemców. Właśnie dlatego jako jeden z pierwszych odbudowano ratusz Głównego Miasta, kojarzony z polskim okresem w dziejach miasta. Wymiar symboliczny miał dla gdańszczan także czynny udział w odgruzowywaniu – wielu chciało podnosić Gdańsk z gruzów i przywrócić mu dawną świetność.

Wizja budowy w centrum Gdańska socrealistycznego Pałacu Kultury, Jacek Friedrich, Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945–1960, Gdańsk 2015

Podczas odbudowy Głównego Miasta zachowano układ ulic oraz kształty brył poszczególnych budynków. Z zewnątrz zabudowa miała wyglądać jak zabytek, ale od wewnątrz przyjęła współczesny charakter. Podobnie jak przed wojną, odbudowane centrum Gdańska miało nadal pełnić głównie mieszkalną funkcję, ale jako wielkie socjalistyczne osiedle robotnicze. Za szeregiem fasad niegdysiejszych kamienic mieszczańskich stawiano nierzadko blok mieszkalny z jedną klatką schodową i wejściem od podwórza. Zachowana oryginalna tkanka budowli okazywała się problematyczna w adaptacji, więc często się jej pozbywano. W wielu przypadkach kształt obiektów był autorską kreacją architektów, dalece odbiegającą od przedwojennych pierwowzorów. Jedynie najcenniejsze budynki starano się odtworzyć wiernie.

Odbudowa pierzei kamienic przy ulicy Ogarnej w Gdańsku, fot. Kazimierz Lelewicz, po 1945, Muzeum Gdańska, dzięki uprzejmości autorki

Proces odbudowy Gdańska po zniszczeniach wojennych dokonał się w większości do 1960 roku, jednak nigdy nie został zakończony. Do dzisiaj w miejscu zrujnowanych budynków powstają nowe, a ich forma tylko w symboliczny sposób nawiązuje do poprzedników.

Magdalena Staręga

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Kłopotliwy prezent od Związku Radzieckiego dla zrujnowanej Warszawy. Budowa Pałacu Kultury i Nauki imienia Józefa Stalina w Warszawie

Kamienny panteon nowej ideologii – bez najważniejszej postaci. O dekoracji rzeźbiarskiej Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie

Gdańsk woj. pomorskie

Miasto w budowie. Odbudowa Kalisza w latach 1914–1939