Między Salwatorem a Zwierzyńcem w Krakowie wznosi się piękny kopiec Kościuszki. Z jednej strony sąsiadują z nim ceglane zabudowania. Są to pozostałości fortu „Kościuszko"; podobne znajdziemy również w innych miejscach niedaleko centrum miasta. Były to elementy wielkiego założenia austriackiego zwanego Twierdzą Kraków.
Historia fortyfikacji Krakowa jest bardzo ciekawa, gdyż pozwala prześledzić zmiany w technice wojennej oraz obronnej na przestrzeni kilku epok. Dawne umocnienia obronne składały się z murów otaczających ściśle średniowieczne miasto. Rozbudowano je następnie zgodnie z nowożytnymi zasadami systemu bastionowego przeciw broni palnej. Zburzono je jako przestarzałe na przełomie XVIII i XIX w. W ich miejscu założono istniejące do dziś Planty. Nowocześniejsze fortyfikacje rozpoczęto budować w okresie krótkich rządów Tadeusza Kościuszki dalej od centrum, by możliwa była obrona miasta przed atakiem nowego typu artylerii. Następnym etapem był okres rządów austriackich po 1846 r. Austriacy otoczyli miasto pierścieniem fortyfikacji tzw. poligonalnych. Ich zaletą było to, że można je było przystosować do niemal każdego obrysu miasta. Zostawiono miejsce na rozwój miasta oraz na duży garnizon, który miał pojawić się w Krakowie w razie wojny. Elementem tego systemu były dawne kopce (pradawny Kopiec Kraka i nowszy Kościuszki z 1823 r.) oraz wzgórze Wawelskie jako tzw. śródszaniec.
XIX-wieczna kaponiera u stóp Wawelu, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Ostateczny kształt Twierdza Kraków uzyskała w wyniku dobudowania nowego pierścienia fortów (tzw. system pierścieniowy opracowany przez Francuza, markiza de Montalemberta) na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. oraz wzniesienia na przełomie XIX i XX w. grupy fortów polowych na zewnątrz tego pierścienia. Wewnętrzna linia fortyfikacji znajdowała się niedaleko Starego Miasta (tam, gdzie dziś biegnie Aleja Trzech Wieszczów), a najdalsze forty znajdowały się aż 8 km od centrum miasta.
Fort 2 Kościuszko, fot. Pudelek, licencja CC BY-SA 3.0 pl,Wikimedia Commons
Tak ukształtowana twierdza krakowska – obok przemyskiej ‒ stanowiła część systemu obrony północnej flanki Austro-Wegier przeciw coraz bardziej wrogiej Rosji. Między poszczególnymi pasami fortów zabronione było wznoszenie trwałych zabudowań, dzięki czemu wokół miasta pozostały tereny zielone, które można było racjonalnie zabudować po ostatecznym zniesieniu twierdzy po pierwszej wojnie światowej. Podczas tej wojny w 1914 r. trwały walki w okolicy jej najdalszych fortów, ale do oblężenia jej przez Rosjan nie doszło.
Po twierdzy pozostały zaledwie nieliczne zewnętrzne forty oraz różnorodne zabudowania towarzyszące (magazyny, koszary, składy amunicji), m.in. umocnienia przy Wawelu, Kopcu Kraka, Kopcu Kościuszki czy np. fort Krowodrza, dzisiejszy park Wyspiańskiego. Twierdza, zaprojektowana przez specjalistów w służbie austriackiej (August von Caboga, potem Daniel Salis Soglio) jest częścią dziedzictwa okresu zaborów. Dzięki niej powstały też radialne i koncentryczne ulice, łączące dawne forty z miastem, które istnieją do dziś (np. ul. Malczewskiego i Piastowska na zachodzie czy Mogilska i Kosynierów na wschodzie miasta).
Alekdander Łupienko