Mający ponad półtora hektara plac Wolności w Poznaniu przypomina o symbolicznej walce o dominację w przestrzeni publicznej miasta, toczonej w XIX w. między społecznością polską i niemiecką. Plac ten przed 1918 r. nosił nazwę upamiętniającą króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, stał też tam jego pomnik. W sąsiedztwie jednak stały polskie gmachy kulturalne.
Plac ten powstał w wyniku rozszerzenia miasta na zachód. Dokonali tego Prusacy na przełomie XVIII i XIX w., według planów znanego berlińskiego architekta Davida Gilly’ego. Między nowym placem, utworzonym na zniwelowanej tzw. Muszej Górze i nazwanym placem Wilhelma (od drugiego imienia ówczesnego króla pruskiego) a Starym Miastem poprowadzono szerokie Aleje Wilhelmowskie. Sam plac miał charakter parku. Już w 1804 r. ukończono teatr miejski, zaprojektowany przez Gilly’ego, ulokowany na osi placu, po jego zachodniej stronie. Z okresu autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego pochodzi także, wzorowany na paryskim Luwrze, gmach Biblioteki Raczyńskich, otwartej dla publiczności w 1829 r. Fundatorem instytucji był wielki mecenas polskiej kultury Edward Raczyński.
Sytuacja polityczna w Wielkopolsce zaogniła się w latach czterdziestych XIX w., zwłaszcza po Wiośnie Ludów. W mieście, pozbawionym opieki polskich arystokratów oraz zaniedbywanym przez władze niemieckie, zaczęła się rywalizacja między społecznością polską a coraz liczniejszą niemiecką. Jeszcze w 1842 r., przy placu Polacy zbudowali gmach „Bazaru". Wielofunkcyjny budynek mieścił m.in. różne polskie instytucje gospodarcze i oświatowe, redakcje polskich gazet oraz hotel. W drugiej połowie wieku w okolicy pojawiły się ważne gmachy, mające świadczyć o niemieckim charakterze miasta. Towarzyszyła temu germanizacja szkół i sądów. Teatr miejski, który przebudowano w 1879 r., miał odtąd wyłącznie niemiecki charakter. Wzniesiono przed nim dwa pomniki, poświęcone zwycięskiej wojnie z Austrią z 1866 r. Pod koniec wieku polityka podkreślania niemieckości miasta i misji Prus na wschodzie zaowocowała powstaniem konnego pomnika króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, odsłoniętego podczas dni cesarskich we wrześniu 1902 r. Wkrótce potem wybudowano gmach Muzeum Prowincjonalnego im. Fryderyka III, projektu Karla Hinkeldeyna.
Plac Wilhelma był miejscem przysięgi wojskowej oraz walk powstańców wielkopolskich na przełomie 1918 i 1919 r. Wkrótce potem przemianowano go na plac Wolności, a pomnik cesarski zniszczono. W 1937 r. postawiono tu nowoczesny gmach banku PKO w stylu modernistycznym. W czasie II wojny światowej Niemcy starali się przywrócić placowi dawny charakter i nazwę.
Dzieje placu Wolności pokazują dobrze losy całego miasta i zaboru pruskiego. Poza trzema niemieckimi pomnikami wszystkie ważne gmachy zachowały się, świadcząc o historii tego miejsca.
Plac Wolności w Poznaniu, widok współczesny, fot. Mika58, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Biblioteka Raczyńskich – niedawno powiększona o nowe skrzydło ‒ nadal pełni swoją funkcję. Powrócono nawet do dawnego pomysłu Raczyńskiego i ustawiono przed nią fontannę z pomnikiem Higiei z lat czterdziestych XIX w. W Muzeum Fryderyka III mieści się dziś poznańskie Muzeum Narodowe, a teatr (zwany Arkadią) skupia kilka funkcji kulturalnych.
Aleksander Łupienko
Powrót