Ten nietypowy zamek chronił produkcję cennej soli i był siedzibą zarządu górniczego od XIII wieku do 1945 roku. Stąd administrowano Żupami Krakowskimi, które do XVIII wieku obejmowały warzelnie i kopalnie soli w Wieliczce oraz Bochni.
„Bez Bochni i Wieliczki nie warta Polska łojowej świczki" ― mawiano w okresie staropolskim. Żupy Krakowskie były bowiem wówczas największym polskim przedsiębiorstwem i jednym z największych w Europie. O wartości produkowanej tutaj soli świadczy uzyskiwanie stąd nawet 1/3 dochodów królewskich w XIV wieku. Zamek pamięta coroczne wizyty polskich monarchów w średniowieczu. Dostojni goście pojawiali się też licznie w późniejszych czasach. Przed 1685 rokiem dla królowej Marii Kazimiery Sobieskiej urządzono apartament z ubikacją, aby mogła wygodnie przenocować.
Zamek Żupny w Wieliczce, fot. P. Chwalba, widok współczesny, dzięki uprzejmości muzuem
Położony w pobliżu szybu (wydrążonego w XIII wieku w poszukiwaniu płytko zalegających pokładów soli) zamek pełnił przede wszystkim funkcje gospodarcze i administracyjne dla górniczego przedsiębiorstwa. Tutaj zatrudnieni urzędnicy tworzyli niezbędną dokumentację finansową i techniczną, w tym unikatowy zestaw map obu kopalni. Z wieży zamkowej zwoływano robotników do pracy, z jego magazynów ― przed rozpoczęciem codziennej pracy ― wydzielano im narzędzia i materiały (między innymi łój do oświetlania miejsca pracy w kopalni) i wypłacano pensje. W zamku mieściły się mieszkania najważniejszych żupnych funkcjonariuszy i kapelana, który rezydował w wieży ponad lochem więziennym. Od średniowiecza w kompleksie zamkowym istniała kaplica i kuchnia, wydająca bezpłatne posiłki dla pracowników i woźniców przyjeżdżających po sól.
Rekonstrukcja środkowej części Zamku Żupnego w XV w., oprac. graf. modelu cyfrowego P. Opaliński; http://muzeum.wieliczka.pl/multimedia/zamek-3d/
Najstarsze założenie obronne zostało wzniesione z kamienia w końcu XIII wieku W czasach panowania Kazimierza Wielkiego zamek znacznie powiększono i przebudowano, wykorzystując cegłę i kamień. W dobie odrodzenia podjęte przy udziale włoskich warsztatów kamieniarskich prace budowlane przeobraziły zamek w rezydencję renesansową. Najbardziej reprezentacyjnym jej budynkiem był tak zwany Dom Pośród Żupy. Na parterze znajdowała się gotycka „Izba Grodzka" o sklepieniu żebrowym wspartym na jednym filarze, a powyżej „Sala Królewska", ozdobiona herbami królewskimi i malowanym pocztem polskich władców. Dom ten łączył się z drugim budynkiem na wysokości pierwszego piętra przez wielką salę, w której znajdowała się galeria 24 portretów żupników, czyli zwierzchników krakowskich żup solnych.
Przebudowy w okresie zaborów zatarły ślady dawnej świetności, ale zamek był nadal ważnym centrum administracyjnym w strukturze państwa austriackiego i mieszkał w nim naczelny zarządca saliny. Z tego czasu pozostała ogromna kasa pancerna ― sejf, ważąca około 1,5 tony, którą zakupiła salina we Lwowie w 1910 roku. Kompleks zamkowy pozostawał siedzibą zarządu solnego przedsiębiorstwa do 1945 roku, kiedy bomby lotnicze zrujnowały jego część środkową. Po wojnie została ona odbudowana wraz z salą gotycką. Obecnie działa w zamku Muzeum Żup Krakowskich, strzegąc zabytków archiwum salinarnego i zasobu kartograficznego (ponad 3000 map i rysunków powstałych tutaj od XVII wieku!)
Marcin German, fragment planu Wieliczki z zamkiem, 1638 r., Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, fot. A. Grzybowski, dzięki uprzejmości muzeum
Pożary, wojny i przebudowy zmieniały wygląd Zamku Żupnego, ale nadal pozostaje on jednym z najokazalszych i najstarszych zabytków w krajobrazie górniczej Wieliczki. Przez wieki umożliwiał prawidłowe funkcjonowanie najważniejszego polskiego przedsiębiorstwa solnego. Jako jeden z nielicznie zachowanych w Europie kompleksów tego rodzaju został uznany za obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Klementyna Ochniak-Dudek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
