Zamość to miasto szczególne ze względu na swoją historię i kulturę. Jego założyciel Jan Zamoyski chciał, aby było idealne zarówno pod względem rozplanowania, jak i składu społecznego. Dbając o rozwój gospodarczy sprowadził operatywnych kupców i wyspecjalizowanych rzemieślników – Ormian, Greków, a także Żydów. Świadectwem tej wspaniałej, wielokulturowej przeszłości miasta jest zachowana do dzisiaj renesansowa synagoga.
Żydzi pojawili się w mieście tuż po jego założeniu. Na mocy przywileju wydanego w 1588 roku uzyskali takie same prawa jak inni mieszczanie. Mogli posiadać nieruchomości na terenie całego miasta, zagwarantowano im bezpieczeństwo i swobodę wyznawania kultu. Otrzymali prawo wybudowania synagogi, mykwy, cmentarza oraz założenia szkoły. Zezwolono im nawet na noszenie broni. Zamoyski pragnął, aby w Zamościu osiedlili się Żydzi sefardyjscy, to znaczy pochodzący z południa Europy. Liczył, że dzięki nim uda się nie tylko ożywić handel z Turcją, ale i poprawić stosunki dyplomatyczne. Żydzi osiedlali się obok Rynku Mniejszego (Solnego), tam też wkrótce powstała ulica Żydowska i pierwsza synagoga.
G. Braun, F. Hogeberg, Plan Zamościa z 1618 roku, licencja PD, Wikimedia Commons
Znacznie okazalszą, murowaną, wzniesiono na początku XVII wieku. Jest już widoczna na planie miasta Brauna z 1618 roku. Budynek miał kształt kwadratu i został zwieńczony renesansową attyką. Wnętrze ozdobiły sztukaterie w stylu renesansu lubelskiego, widoczne na sklepieniu i ścianach oraz w obramowaniu aron hakodesz (schowka na Torę, czyli zwój pergaminowy zawierający pięć pierwszych ksiąg biblijnych). Co ciekawe podobne zdobienia można zobaczyć w katedrze zamojskiej. Jeszcze w XVII wieku dobudowano pomieszczenia dla kobiet, tzw. babińce, które od głównej sali oddzieliły kraty.
Synagoga w Zamościu, fot. MaKa, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Wejście znajduje się poniżej poziomu ulicy. W wielu miastach zakazywano budowania synagog wyższych niż świątynie chrześcijańskie, a nawet okoliczne domy. W celu uzyskania okazałej budowli bez łamania przepisów, synagogę wzniesiono w zagłębieniu terenu.
Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali synagogę, umieścili w niej warsztat stolarski i stajnię. Po zakończeniu wojny znajdował się tu magazyn, a następnie biblioteka. W 2005 roku synagogę przekazano Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która przeprowadziła gruntowny remont starając się przywrócić budynkowi XVII-wieczny wygląd.
Wnętrze synagogi w Zamościu, fot. MaKa, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Obecnie mieści się tu Centrum „Synagoga”, w którym działa Multimedialne Muzeum Historii Żydów Zamościa, a ponadto odbywają się wystawy, wykłady i konferencje naukowe.
Hanna Węgrzynek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU