Pałac to czy dworek? Nie, to młyn papierniczy!

O architekturze zabytkowej papierni w Dusznikach-Zdroju w świetle najnowszych badań

 Znasz to uczucie, gdy mijasz budynek, który od razu przykuwa twoją uwagę? Intrygująca architektura, jakiej nie widziałeś nigdzie indziej. Aż chcesz zrobić zdjęcie, wejść do środka i sprawdzić, co kryje ta cenna architektoniczna szkatułka zwieńczona dekoracyjnym szczytem… Zapraszamy w podróż przez cztery wieki istnienia dusznickiego młyna papierniczego.

 

Młyny papiernicze to obiekty, w których w Europie od średniowiecza aż do momentu wynalezienia i upowszechnienia maszyny papierniczej ręcznie wytwarzano arkusze papieru niezbędne do rozwoju nauki, kultury, wymiany informacji. Dawniej stanowiły stały element architektury miast i miasteczek. Lokowano je zazwyczaj na obrzeżach miejscowości z powodu przykrych zapachów towarzyszących produkcji i w pobliżu wody, którą za pomocą kół wodnych wykorzystywały jako źródło napędu.

Widok młyna papierniczego od strony północno-wschodniej, z widocznym pawilonem wejściowym, pocztówka, lata 30. XX wieku, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: kolekcja cyfrowa muzeum

Do naszych czasów z tysięcy dawnych europejskich papierni przetrwało jedynie około 30. Jednak to dusznicki młyn uchodzi za najpiękniejszy w Europie ze względu na bogatą formę architektoniczną. Kształtowała się ona przez ponad 400 lat działania papierni, zarządzanej i zamieszkiwanej przez trzy znamienite rody papiernicze – Kretschmerów, Hellerów i Wiehrów, które wytwarzały doskonałej jakości papier i nie szczędziły pieniędzy na ulepszanie i upiększanie budowli.

Widok młyna od strony zachodniej, pocztówka, lata 30-40 XX w. (przed 1941 rokiem), Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: kolekcja cyfrowa muzeum

Papiernia w Dusznikach jest zespołem architektonicznym składającym się z trzech części: najstarszego, murowanego budynku właściwego młyna, który pełnił funkcje mieszkalno-produkcyjne, z suszarnią papieru ulokowaną w drewnianej części strychowej; dobudowanego obok, wraz z rozwojem produkcji, drewnianego budynku suszarni z XVIII wieku oraz ozdobnego pawiloniku wejściowego.

Dusznicka papiernia od strony podwórka z widocznym wykuszem latrynowym na obrazie Richarda Kanta, okres międzywojenny, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, dzięki uprzejmości muzeum

Młyn został wzniesiony przed 1562 rokiem nad brzegiem Bystrzycy Dusznickiej, jednak już na początku XVII wieku uległ poważnemu zniszczeniu w czasie katastrofalnej powodzi. Odbudowano go w 1605 roku, wykorzystując pozostałości starszej budowli, co potwierdzają najnowsze badania. Przyziemie, o najstarszych i najsolidniejszych murach, mieściło czerpalnię papieru oraz pomieszczenia do brudnej roboty, w których stare szmaty poddawano gniciu, gotowaniu i mieleniu na masę papierniczą. Piętro miało charakter produkcyjno-magazynowy (szarpalnia szmat, gdzie je cięto i przygotowywano jako surowiec do produkcji papieru) oraz mieszkalny. O tym, że na tej kondygnacji mieszkano, świadczy układ pomieszczeń oraz – najdobitniej – wykusz latrynowy, czyli ubikacja dawnych, zamożnych właścicieli – szczyt luksusu 400 lat temu. W strychowej części papierni na poddaszu znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne, rodzaj salonów, z zachowanymi unikatowymi malowidłami ściennymi, w których zawierano umowy handlowe czy przyjmowano gości, oraz wspomniane suszarnie papieru z charakterystycznymi wieszakami i wywietrznikami w dachu krytym gontem.

Dusznicki młyn od strony dekoracyjnego szczytu, na ścianie bocznej widoczny wykusz latrynowy, na dalszym planie budynek suszarni papieru z XVIII wieku, fot. D. Zielińska-Pytlowany, dzięki uprzejmości muzeum

Po odbudowie w XVII wieku budowla nabrała cech siedziby szlacheckiej typowej dla dworów na ziemi kłodzkiej. W następnym stuleciu dokonano kolejnej przebudowy, dodając najbardziej typowy dla obecnego wyglądu papierni element – dekoracyjny drewniany szczyt ze ślimacznicami. Takie szczyty stosowano w baroku w okazałych gmachach, kościołach i kamienicach bogatych mieszczan, co potwierdza klasę architektury dusznickiego młyna.

Papiernia w Dusznikach, pawilon wejściowy i budynek młyna o bogatej dekoracji na elewacjach, fot. T. Szewczyk, dzięki uprzejmości muzeum,

W pierwszej połowie XVIII wieku dobudowano także obok młyna nową suszarnię papieru. Kolejny krok na drodze upiększeń papierni to budowa ośmiokątnego pawilonu wejściowego prowadzącego do części mieszkalnej głównego budynku (po 1769 roku) oraz dekoracje na elewacjach nad i między oknami, które dodały papierni wytworności na przełomie XVIII i XIX wieku.

Wykusz latrynowy – ubikacja dawnych właścicieli papierni z drugiej połowy XVI wieku, fot. T. Szewczyk, dzięki uprzejmości muzeum

Młyn stanowi nie tylko unikatowy element pejzażu Dusznik, wizytówkę ziemi kłodzkiej. Jest również najcenniejszym i jednym najstarszych zabytków techniki na Dolnym Śląsku, co podkreślają nadany mu w 2011 roku status pomnika historii i obecne starania o wpisanie obiektu na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Architektura papierni udowadnia, że budynki produkcyjne mogą mieć piękny i jednocześnie funkcjonalny wygląd. Każda kondygnacja i element zespołu architektonicznego spełniały tu swoje zadanie związane z produkcją papieru, a jednocześnie pozwalały właścicielom posiadać siedzibę godną ich pozycji i zaszczytów.

Karolina Dyjas

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

„Koło”, „patyk”, „kafel” – awangarda na banknocie nie do końca zrozumiana. Najbardziej kontrowersyjny powojenny polski banknot z kolekcji Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju

Skarb ze strychu. Zbłąkany obraz Johanna Schirmera "Pejzaż leśny z jeziorem" ze zbiorów Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju

Najbardziej prestiżowy i jeden z najrzadszych…O banknocie 1000 złotych z czasów insurekcji kościuszkowskiej w zbiorach Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju

Stary młyn nad potokiem. Woda na młyn – młyn wodny z kołem nasiębiernym w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku