W drugiej połowie XVI wieku zamek piastowski w Brzegu, na czeskim wówczas Śląsku, był jedną z najpiękniejszych nowożytnych rezydencji w Europie Środkowej, naśladowaną od Niemiec po daleką Skandynawię. To w nim książę Jerzy II Piast wzniósł wyjątkowy pomnik swego gasnącego rodu, a przy tym arcydzieło sztuki renesansowej – bramę zamkową ozdobioną popiersiami 24 władców piastowskich. Obecnie dziedzictwo tej dynastii pielęgnuje mieszczące się w zamku Muzeum Piastów Śląskich.
Przebudowę podupadającego zamku średniowiecznego na wspaniałą renesansową rezydencję rozpoczął w 1530 roku Fryderyk II, ojciec Jerzego II. Inspiracją były dla niego niedawne przebudowy zamku królów polskich na Wawelu, gdzie często gościł. Najpierw starając się – skutecznie – o rękę córki króla Kazimierza Jagiellończyka, a następnie negocjując w imieniu brata swej drugiej żony, Albrechta Hohenzollerna, warunki słynnego hołdu pruskiego.
Friedrich Bernhard Werner, zamek w Brzegu, około 1750, domena publiczna, Wikimedia Commons
Fryderyk II znał się na sztuce i wiedział, że miejscowi artyści, wykształceni w duchu gotyku, nie sprostają jego wymaganiom. Dlatego do prac na zamku sprowadził artystów z Italii – kolebki nowego stylu. Nazywano ich Komaskami, od ich pochodzenia z okolic jeziora Como w północnych Włoszech, a najzdolniejszymi spośród nich byli Franciszek Parr i Bernard Niuron.
Krużganki otaczające dziedziniec zamku, fot. Barbara Maliszewska, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Do śmierci księcia w 1547 roku ukończono większość prac budowlanych. Powstał zamek o trzech skrzydłach otwartych ku prostokątnemu dziedzińcowi trzema kondygnacjami krużganków wzorowanych na wawelskich. Ze średniowiecza zachowano tylko masywną „wieżę lwów” i prezbiterium gotyckiej kaplicy, mające świadczyć o dawności rodu gospodarza. Wnętrza zamku ozdobiono sztukateriami, zastosowanymi tu po raz pierwszy na Śląsku. Nadal można je podziwiać w skrzydle wschodnim.
Widok zamku od strony południowej, fot. Scotch Mist, licencja CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Umiejętności Włochów w pełni wykorzystał następny książę, Jerzy II, wytrawny mecenas sztuki. Już na początku swych rządów zlecił on im wykonanie, według własnego pomysłu, reprezentacyjnej fasady bramy zamkowej. Powstałe w latach 1551–1553 dzieło, będące wizytówką Brzegu, należy do najlepszych osiągnięć sztuki renesansu na północ od Alp.
Fasada bramy zamkowej, fot. Scotch Mist, licencja CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Fasada ma trzy kondygnacje i trzy osie okienne. Wypełnia ją misterna dekoracja rzeźbiarska. W jej głównym punkcie, ponad bramą wjazdową, znajdują się naturalnej wielkości figury księcia i jego żony, Barbary Hohenzollern, ujmujące – nietypowo! – herb ojca Barbary, elektora brandenburskiego Joachima Hektora. Postać księcia odgrywa w fasadzie szczególną rolę, gdyż jego wzrost stanowi miarę, wedle której wyznaczono jej proporcje – zgodnie z humanistyczną maksymą, iż „człowiek jest miarą wszechrzeczy”.
Powyżej pary książęcej, w pasie oddzielającym dwie górne kondygnacje, mieści się monumentalna galeria piastowskich przodków księcia. Składają się na nią 24 popiersia, rozmieszczone w dwóch rzędach po 12. Rząd górny obejmuje władców Polski, począwszy od legendarnego Siemomysła, zaś dolny ukazuje książąt śląskich aż do Fryderyka II.
Para książęca i galeria władców piastowskich na fasadzie bramy zamkowej, fot. Scotch Mist, licencja CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Fasadę wieńczy herb… ówczesnego króla Polski, Zygmunta Augusta! Jest to zdumiewające, gdyż Śląsk należał wtedy do Czech, gdzie panował Ferdynand Habsburg. Skąd ten wrogi gest księcia wobec swego suwerena? Otóż król upokorzył jego ojca, zmuszając go do zerwania pewnej umowy pomiędzy Piastami a Hohenzollernami, której zawarcie uświetniono ślubem dzieci obu rodów – Jerzego II i Barbary. Ukazanie tej pary na fasadzie, symbolicznie połączonej okazałym herbem ojca Barbary, było wyrazem sprzeciwu wobec mieszania się Habsburgów w politykę Piastów – rodu starożytnego, o czym przypomina galeria przodków, panującego na Śląsku dłużej od nich. Herb króla Polski oznacza w tym kontekście groźbę złożenia hołdu lennego obcemu władcy, na wzór hołdu pruskiego.
Popiersia władców piastowskich na fasadzie bramy zamkowej, fot. Andrzej Otrębski, licencja CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Zamek, choć w części odbudowany po zniszczeniach wojennych, wciąż budzi zachwyt i zachęca do zwiedzania. Mieszczące się w nim Muzeum Piastów Śląskich, za sprawą wyjątkowej klasy eksponatów z nimi związanych, umożliwia poznanie dziejów tej fascynującej linii rodu pierwszych polskich władców, który na Śląsku przetrwał niemal 200 lat dłużej niż w Polsce.
Wojciech Gruk
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU