Chrzest Mieszka I w roku 966 wywarł decydujący wpływ na rozwój sztuki na ziemiach polskich. Kolejni władcy wspierali się autorytetem Kościoła, a jednocześnie pragnęli zyskać jego przychylność. Fundowane przez Piastów świątynie nowej wiary pozwalały zamanifestować ich pobożność, potęgę i znaczenie.
Od XI do XIII wieku w architekturze i sztuce ziem polskich niepodzielnie panował styl romański. Jego nazwa nawiązuje do tradycji starożytnego Rzymu (Roma) oraz do narodów romańskich (Włochów, Francuzów), które ów styl stworzyły i rozwinęły. Ponieważ budowle romańskie były bardzo kosztowne, młode państwo mogło sobie pozwolić na wznoszenie niemal wyłącznie obiektów sakralnych: kościołów, kaplic, klasztorów.
Romańska świątynia w klasztorze w Sulejowie, widoczne ciosy kamienne, fot. Autostopowicz, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Najstarsze polskie świątynie cechuje skromność, prostota i stosunkowo niewielkie rozmiary. Z łatwością jednak możemy odnaleźć w ich murach najważniejsze cechy stylu romańskiego. Jako budulca używano ciosów kamiennych – starannie wykutych („ociosanych") w formie prostopadłościanów bloków granitu lub piaskowca. Dzięki nim romańska ściana była bardzo solidna i prawdziwie elegancka. Podkreślała wyjątkowość świątyni – często jedynej murowanej budowli w promieniu dziesiątków kilometrów.
Kolegiata św. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy od strony prezbiterium, widoczne spiętrzenie brył geometrycznych, fot. Olerys, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Świątyniom nadawano prostą formę. Budowano je na planie kwadratu, prostokąta, niekiedy koła (rotundy). Najbardziej okazałe wznoszono na planie krzyża. Kościoły oglądane z zewnątrz, z pewnego oddalenia, sprawiają wrażenie jakby zestawiono je z wielkich brył geometrycznych. Prostopadłościanowi głównej nawy mógł towarzyszyć walec okrągłej wieży, lub dwa smukłe i wysokie prostopadłościany wież kwadratowych.
Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie, największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła,drugie dziesięciolecie XIII w., fot. Cancre, licencja CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Miejsce usytuowania ołtarza podkreślała półkolista absyda, wyglądająca jak potężny półwalec, nakryty połową stożka. Świątynię wieńczył graniastosłup spadzistego dachu, który osłaniał płaski, drewniany strop. Wykonanie kamiennego sklepienia nad nawą było zbyt wielkim wyzwaniem dla pracujących na ziemiach polskich budowniczych.
Zabytki romańskie w Polsce, źródło: podręcznik Europa. Nasza historia, tom 1, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 2016
Skromne romańskie kościoły ozdabiano dekoracją rzeźbiarską. W portalu, czyli obramowaniu wejścia wiodącego do świątyni, ustawiano po bokach smukłe kolumienki. Niekiedy wykuwano na nich motywy roślinne lub geometryczne. W znajdującym się w górnej części portalu półkolistym tympanonie umieszczano czasem płaskorzeźbę ukazującą fundatora, postaci świętych lub Chrystusa.
Tympanon fundacyjny kościoła Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie, fot. Cancre, licencja CC GFDL, Wikimedia Commons
Ponieważ kamienne, romańskie ściany były nadzwyczaj grube i masywne, okna i otwory wejściowe musiały być małe i bardzo wąskie, tak aby nie zakłócić statyczności budowli. Chcąc wzmocnić okno, rozdzielano je kolumienką. Powstałe w ten sposób podwójne okna nazywamy biforiami.
Kościół św. Andrzeja w Krakowie, w wieżach widoczne biforia, fot. Cancre, licencja licencja CC GFDL, Wikimedia Commons
Świątynia romańska - ze względu na swój wyjątkowy charakter - mogła pełnić, oprócz funkcji religijnych, także funkcje obronne. W razie wrogiego napadu ludność znajdowała schronienie w murach swego kościoła.
Marek Olkuśnik
Powrót