Styl gotycki narodził się w końcu XII wieku. Wbrew nazwie, nie wywodził się od barbarzyńskiego ludu Gotów, lecz był owocem kunsztu znakomicie wykształconych, a przy tym utalentowanych budowniczych i artystów działających początkowo w północnej Francji. W kolejnych stuleciach gotyk rozprzestrzenił się po niemal całej Europie, głównie za sprawą zakonów. Cystersi upowszechniali nowe zasady konstrukcji. Franciszkanie i dominikanie propagowali gotyk wśród mieszczan. Zakony rycerskie wznosiły świątynie i zamki.
Gotycka architektura sakralna charakteryzowała się smukłością i strzelistością. Kościoły zyskały na wysokości. W lekkich, ażurowych ścianach pojawiły się ogromne okna. Ciężaru stropu i sklepień nie dźwigały ściany, lecz - przez wymurowane z kamienia (rzadziej z cegły) żebra - był on przenoszony na specjalne filary – przypory. Przypory przylegały do murów świątyni lub stały w pewnym oddaleniu – wówczas pomiędzy nimi a żebrami sklepień znajdowały się łuki przyporowe.
Zabytki gotyckie w Polsce, źródło: podręcznik Europa. Nasza historia, tom 1, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 2016
Elegancję stylu gotyckiego podkreślały wyjątkowe elementy ozdobne. W wielkich oknach wstawiano misternie układane z kolorowego szkła witraże. Wypełniały one wnętrza świątyń wielobarwnym światłem. Polichromie, którymi dekorowano ściany kościołów zapoznawały wiernych z opowieściami biblijnymi lub dziejami świętych. W górnych partiach okien umieszczano kamienną plecionkę – maswerk.
Maswerkowe zwieńczenie okien w archikatedrze świętego Jana Chrzciciela we Wrocławiu, fot. Kroton, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Mury budowli zdobiono wypalanymi na ciemno cegłami, które układano w geometryczne wzory. Świątynie dekorowane były kamiennymi rzeźbami, delikatnymi detalami architektonicznymi. Dominującym kształtem był łuk ostry, nawiązujący do formy sklepienia. Na ziemiach polskich, gdzie kamień był drogi i trudny do zdobycia, podstawowym materiałem budowlanym była cegła.
Katedra we Włocławku, widok od strony prezbiterium – widoczne przypory i łuki przyporowe, fot. Pko, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
Styl gotycki wykorzystywano także przy wznoszeniu licznych budowli świeckich. Mieszczaństwo, rycerstwo, władcy chętnie korzystali z umiejętności gotyckich architektów. Powstawały okazałe ratusze, podkreślające zamożność i znaczenie miasta. Wielkością, bogactwem ozdób, wysokimi wieżami mogły konkurować ze świątyniami. Pamiątką po gotyckich kamienicach, przebudowywanych często w następnych stuleciach, są pieczołowicie odsłaniane gotyckie detale.
Ratusz we Wrocławiu, fot. Kolossos, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
Gotyk odcisnął wyraźne piętno na architekturze obronnej. Mury miast i zamków wieńczyły zębate blanki. W murach, co kilkadziesiąt metrów, znajdowały się potężne baszty. Dostępu do miasta lub zamku strzegła brama umieszczona w solidnej wieży. Szczególnym elementem systemu obronnego poszczycić się może Kraków: Barbakan, okrągły, najeżony wieżyczkami bastion, był niegdyś połączony z Bramą Floriańską korytarzem ujętym w wysokie mury, tak zwaną „szyją". Takie rozwiązanie skutecznie uniemożliwiało dostanie się napastników w bezpośrednie sąsiedztwo bramy miejskiej.
Barbakan w Krakowie, fot. Ludek, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
Cechy gotyckiej architektury: strzelistość, smukłość, delikatne zdobienia znalazły swój wyraz także w malarstwie, rzeźbie, obiektach rzemiosła artystycznego. Odnaleźć możemy je w ołtarzach i kamiennych nagrobkach władców. Na ziemiach polskich gotyk przenikał znacznie więcej dziedzin twórczości artystycznej niż romanizm.
Marek Olkuśnik
Powrót