Wstęp
Zygmunt Gloger, Wacław Nałkowski, Eugeniusz Romer, Władysław Semkowicz, Maria Kiełczewska, Karol Buczek, Jan Natanson-Leski, Andrzej Piskozub – badacze geografii historycznej Polski, czynni w ostatnich dwu stuleciach, zgodnie definiowali ziemie polskie jako obszar objęty dorzeczami Wisły i Odry. W roku zjazdu gnieźnieńskiego Bolesław I Chrobry władał terytorium o zbliżonym zasięgu. Podobny kształt miało państwo Bolesława III Krzywoustego u progu rozbicia dzielnicowego. Królestwo Polskie, po rozbiciu dzielnicowym, zajmując Ruś Halicką, zmieniło swój zasięg przestrzenny. Za Jagiellonów związek z Wielkim Księstwem Litewskim przesunął naszą aktywność na pomost bałtycko-czarnomorski. Po pierwszej wojnie światowej Odrodzona Polska częściowo zachowała obecność w przestrzeni Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Terytorium współczesnej Polski, gdyby odjąć od niego obecne województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie, w zasadzie pokrywa się z obszarem państwa w roku zjazdu gnieźnieńskiego i w roku wydania testamentu Bolesława III Krzywoustego.
Państwo Piastów uformowane pod koniec X wieku składało się z wielu obszarów plemiennych. Rozwój organizacji kościelnej na ziemiach polskich, przebiegający od X do XII wieku, określił zasięg terytorialny metropolii gnieźnieńskiej i poszczególnych diecezji. Z kolei rozbicie dzielnicowe utrwaliło wewnętrzne granice polityczne i administracyjne. Oba procesy odsłoniły pierwotne podziały terytorialne władztwa Piastów. Stanisław Smolka, w pracy poświęconej Mieszkowi III Staremu i jego czasom, wskazał, na gruncie literatury historycznej, cztery zasadnicze dzielnice Polski: Wielkopolską, Małopolskę, Śląsk oraz Mazowsze, a także pozostające w związku z nimi dwie dzielnice pomorskie: Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie. Wszyscy badacze geografii historycznej zgodnie zwracali uwagę na powiązanie tych dzielnic i struktur osadniczych z układem sieci rzecznej. Bez rozpoznania hydrografii ziem polskich i wskazania działów wód nie sposób studiować zmian polskiej przestrzeni w ujęciu historycznym.
Wisła i Odra oraz ich dorzecza były niczym osie dla poszczególnych dzielnic. Granice między terytoriami plemiennymi stanowiły działy wodne, nie zdarzało się by wyznaczały je rzeki. Podobnie granice między dzielnicami ziem polskich przebiegały wzdłuż wododziałów. Posłużmy się przykładami: granicę śląsko-małopolską wyznaczał dział wód górnej Wisły i Odry; pogranicze wielkopolsko-śląskie przebiegało wzdłuż wododziału Obry i Baryczy; na pograniczu wielkopolsko-małopolskim znalazły się ziemie łęczycka i sieradzka – obie leżące w dziale wód Warty i Pilicy; pogranicze wielkopolsko-mazowieckie stanowiły Kujawy w wododziale Wisły i Noteci; z kolei granicę małopolsko-mazowiecką wyznaczały rozlewiska i bagna ujścia Pilicy i Radomki do Wisły. System rzeczny zapewniał spójność hydrograficzną i komunikacyjną lesistej pierwotnie przestrzeni, przesądzał o układzie sieci osadniczej i o przebiegu szlaków handlowych oraz wiązał zimie polskie z Bałtykiem, w którego zlewisku i dziś pozostaje 99,7 % powierzchni kraju.