Marzenia, rozczarowania, powstania. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie w pierwszej połowie XIX wieku
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
„Piękną nigdy nie byłam, ale często bywałam ładną. Mam piękne oczy, a że się w nich wszystkie uczucia malują – wyraz mojej twarzy bywa zajmujący” – pisała o sobie Izabela Czartoryska. Wbrew pozorom księżna nie zajmowała się tylko swoją urodą. W jakim celu Izabela Czartoryska zleciła zbudowanie Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego w Puławach?
Izabela, żona Adama Kazimierza Czartoryskiego, podczas swoich licznych podróży zbierała pamiątki historyczne. Po II rozbiorze Polski księżna postanowiła stworzyć przestrzeń, w której znalazłoby się miejsce na patriotyczne eksponaty przypominające o wielkości i znaczeniu dawnej Rzeczypospolitej. W 1801 roku powstała Świątynia Sybilli, wzorowana na starożytnej budowli z okolic Rzymu. Izabela umieściła tam część swoich zbiorów, a także cenne podarunki od innych kolekcjonerów: miecze krzyżackie z pola bitwy pod Grunwaldem, broń sławnych polskich dowódców czy „trzewiki królowej Jadwigi”, które okazały się obuwiem koronacyjnym małego Zygmunta Augusta. Kilka lat później powstał Dom Gotycki. Księżna chciała wyeksponować w nim dzieła sztuki i obiekty zgromadzone podczas podróży zagranicznych, czasem sentymentalne i dość niesamowite, jak suchar Napoleona czy rzekome relikwie Romea i Julii.
Kapłanka przeszłości. Izabela Czartoryska i Świątynia Sybilli w Puławach
Suchar Napoleona. Zaskakujące skarby Izabeli Czartoryskiej z Domu Gotyckiego w Puławach
Księstwo Warszawskie powstało w 1807 roku w wyniku kompromisu zawartego przez cesarza Napoleona z carem Aleksandrem I. Kiedy i w jaki sposób zostały określone podstawowe zasady ustrojowe Księstwa Warszawskiego?
Konstytucja Księstwa Warszawskiego została podyktowana politykom polskim przez Napoleona w Dreźnie i podpisana przez cesarza 22 lipca 1807 roku. Wzorowana była na rozwiązaniach francuskich. Władcą nowego państwa został król Saksonii Fryderyk August. Obowiązywał trójpodział władzy. Władzę wykonawczą sprawowali: monarcha, Rada Ministrów (rząd powołany przez władcę), Rada Stanu (ministrowie i radcy stanu przygotowujący ustawy dla sejmu i dekrety dla władcy). Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu. Monarcha miał także inicjatywę prawodawczą. System prawny opierał się na Kodeksie Napoleona (umożliwiający na przykład śluby cywilne i rozwody). Konstytucja głosiła równość wobec prawa i niezależność sądów. Artykuł 4 mówił, że „znosi się niewola” – chłopi odzyskiwali wolność osobistą. Jednak dekret z grudnia 1807 roku doprecyzował, że ziemia i majątek należą do pana, co poważnie ograniczało wolność włościan.
W 1809 roku Austria wykorzystując zaangażowanie Napoleona w wojnę w Hiszpanii, doprowadziła do kolejnej koalicji antynapoleońskiej. Jednym z celów był atak na Księstwo Warszawskie. Co wydarzyło się 19 kwietnia 1809 roku pod Raszynem?
Wojska austriackie arcyksięcia Ferdynanda d’Este zbliżały się tego dnia do stolicy od strony południowej. Pod Raszynem musiały stoczyć bitwę z siłami Księstwa Warszawskiego pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. Walki trwały w trudnym terenie – na groblach między stawami i podmokłymi łąkami. W krytycznym momencie, gdy przeważające siły wroga zdawały się zwyciężać, pojawił się książę Józef i brawurowo poprowadził kolejne natarcie. Młodzi, jeszcze niedoświadczeni żołnierze piechoty Księstwa zaciekle walczyli na bagnety. Długa i wyczerpująca bitwa została wprawdzie nierozstrzygnięta, ale Austriakom nie udało się pokonać polskiej obrony pod samym Raszynem.
Łazienki Królewskie w Warszawie, ulubiona letnia rezydencja króla Stanisława Augusta, podupadły po III rozbiorze. Gdy powstało Królestwo Kongresowe, stały się miejscem pobytu władców tytułujących się królami polskimi. Kto wykupił Łazienki od spadkobierców Poniatowskiego?
Utworzone po kongresie wiedeńskim Królestwo Polskie było połączone z Rosją osobą władcy. Zespół pałacowo-parkowy wykupił car Aleksander I i zaczął w nim rezydować od 1817 roku. Łazienki jako dziedziczna posiadłość władców rosyjskich okazały się użyteczne podczas wizyt monarchów w Warszawie. W stałej gotowości czekała zwykle służba nadworna złożona z Polaków i Rosjan. Przy pałacu Na Wyspie wybudowano nawet cerkiew, z której mogli korzystać prawosławni dworzanie cara. Co ciekawe, Łazienki służyły nadal warszawiakom jako park, a mieszkańcy miasta bardzo cenili sobie możliwość odbywania tam spacerów. Czasami mogli przy tym obserwować przemarsze wojsk z pobliskiej Szkoły Podchorążych Piechoty.
Gospodarka i finanse Królestwa Polskiego w pierwszych latach jego istnienia znajdowały się w fatalnym stanie. Deficyt budżetowy, upadek rolnictwa, brak przemysłu, korupcja urzędników – wszystko mogło doprowadzić do bankructwa państwa. Komu powierzono w 1821 roku zadanie uporania się z problemami gospodarczymi Królestwa Polskiego?
W 1821 roku ministrem skarbu został książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Urodził się na Polesiu w rodzinie arystokratycznej. Kształcił się w korpusie kadetów w Petersburgu, służył w wojsku, był zwolennikiem cara, docenianym za spore zdolności negocjacyjne i wiedzę ekonomiczną. Gdy został ministrem, przeprowadził ostre reformy – zarządził radykalne oszczędności w administracji, podniósł podatki, a potem konsekwentnie je ściągał. Doprowadził do zniesienia granicy celnej z Rosją, co pozytywnie wpłynęło na dynamikę handlu w Królestwie. Dzięki Lubeckiemu powstało w 1825 roku Towarzystwo Kredytowe Ziemskie udzielające szlachcie nisko oprocentowanych pożyczek na rozwój rolnictwa. Książę dbał o górnictwo, hutnictwo, zależało mu na inwestycjach w opłacalny przemysł włókienniczy. W owym czasie zaczęto budować nowoczesne drogi i gmachy użyteczności publicznej.
Genialny minister skarbu. Książę Franciszek Drucki-Lubecki
Droga do nowoczesności. Pomnik szosy brzeskiej w Warszawie i Terespolu
Przez lasy, bagna i jeziora do Gdańska. Jak Ignacy Prądzyński budował Kanał Augustowski
Rano 6 września 1831 roku wojna polsko-rosyjska, w jaką przekształciło się powstanie listopadowe, weszła w ostatnią fazę. Rozpoczął się szturm Warszawy. Obroną umocnień na Woli kierował zasłużony generał. Jak się nazywał „starzec o drewnianej nodze” i jak przebiegała jego kariera wojskowa?
Józef Sowiński urodził się w 1777 roku. Uczył się w słynnej Szkole Rycerskiej. Stopień oficera zdobył podczas powstania kościuszkowskiego. Od 1799 roku służył w wojsku pruskim, w artylerii konnej i walczył przeciw Napoleonowi. Wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego w 1811 roku i wkrótce wraz z Cesarzem Francuzów ruszył na Rosję. Podczas bitwy pod Borodino pełnił funkcję dowódcy artylerii. Tam został ciężko ranny – musiał mieć amputowaną nogę. Pozostał w szpitalu rosyjskim, w niewoli. Szybkie uwolnienie zawdzięczał księciu pruskiemu Albertowi, który pamiętał jego świetną służbę. W Królestwie Polskim pełnił funkcję komendanta szkoły dla oficerów. Początkowo sprzeciwiał się powstaniu listopadowemu, potem jednak zmienił zdanie. Poległ podczas obrony reduty Woli 6 września 1831 roku.
Mikołaj I po upadku powstania listopadowego zniósł konstytucję, sejm i polskie wojsko. Zdecydował o zamknięciu uniwersytetu w Warszawie. W kraju miała stacjonować armia rosyjska, a administracja stopniowo ulegać rusyfikacji. W jaki sposób zmieniano przestrzeń publiczną w czasie tak zwanej nocy paskiewiczowskiej?
W ramach represji popowstaniowych rozpoczęto likwidację autonomii Królestwa Polskiego. Zmiany najszybciej wprowadzano w Warszawie. Część kościołów przebudowano na cerkwie, wznoszono też nowe sobory prawosławne. Już w 1834 roku w Forcie Wolskim powstały cmentarz prawosławny i cerkiew. Obelisk poświęcony Aleksandrowi I ustawiono w Cytadeli, a w 1841 roku, z okazji rocznicy powstania i wojny polsko-rosyjskiej, odsłonięto na placu Saskim pomnik oficerów polskich lojalnych wobec cara. Jednym ze świadectw tych czasów jest obraz Mariana Zaleskiego „Obchody uroczystości święta Jordanu w Warszawie”. Artysta utrwalił ceremonię święcenia wody, jedno z najważniejszych świąt kościoła prawosławnego. Malarz dobrze oddał charakter wydarzenia 18 stycznia 1836 roku. Rozbudowana forma uroczystości, zapewne miła sercu namiestnika Iwana Paskiewicza, przejawiająca się obecnością licznych wojsk, hucznymi wystrzałami armatnimi, przesłaniała religijne znaczenie wydarzenia.
Osiem lwów, czterech ptaków pilnuje siedmiu łajdaków. Pomnik lojalistów na placu Saskim
Po tragicznych wydarzeniach, które miały miejsce na ulicach Warszawy podczas lutowych manifestacji w 1861 roku, środowiska patriotyczne ogłosiły żałobę narodową. W jaki sposób demonstrowano przywiązanie do ojczyzny i smutek spowodowany niewolą przed wybuchem powstania styczniowego?
W związku z napiętą sytuacją w Królestwie Polskim i ogłoszoną żałobą narodową wielu Polaków przyjęło zwyczaj noszenia ciemnego, stosownego na uroczystości pogrzebowe, stroju. Stanowiło to pewien przekaz polityczny. Kobiety wkładały długie czarne suknie i odpowiednio dobrane czarne kapelusze. Specjalne znaczenie miała biżuteria patriotyczna, na przykład broszka z palmą męczeństwa, koroną cierniową lub czarny krzyżyk z napisem „Pamiętamy”. Krzyżyk stylizowany na kruchą gałązkę mógł przypominać o bitwie pod Olszynką Grochowską. Zdarzały się pierścionki z Orłem i Pogonią, ozdoby z motywem kajdan lub proste naszyjniki wyjglądające jak więzienne łańcuchy. Biżuteria patriotyczna rzadko była wykonana z metali szlachetnych, przeważały materiały skromniejsze: stal, drewno kość czy szkło. Władze carskie dostrzegały opór społeczeństwa i groziły niepokornym wysokimi karami, a nawet więzieniem.
Warszawska ulica żąda wolności
Czarna biżuteria. Ozdoby patriotyczne ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
W pierwszej połowie XIX wieku kobiety nieczęsto angażowały się w walkę zbrojną o niepodległość. Jednak w powstaniu listopadowym wzięła udział Emilia Plater, a w powstaniu styczniowym walczyła Polka, której na pewno nie można odmówić odwagi. Kim była i jaką rolę odegrała w 1863 roku Anna Henryka Pustowójtówna?
Anna Pustowójtówna przyszła na świat w Wierzchowiskach koło Lublina. Była córką rosyjskiego oficera. W dzieciństwie prawdopodobnie duży wpływ miała na Annę znana z patriotyzmu babka – Brygida Kossakowska. Wnuczka w wieku 23 lat zaangażowała się w działania niepodległościowe, brała udział w manifestacjach patriotycznych w 1861 roku. Odznaczała się sporą odwagą, może nawet brawurą. Naraziła się władzom carskim i została, w celach resocjalizacyjnych, umieszczona w klasztorze prawosławnym. Udało jej się uciec i w męskim przebraniu przedostać do Rumunii. Tam przygotowywała się do udziału w powstaniu – ćwiczyła tężyznę fizyczną, strzelała i jeździła konno. Gdy udało jej się dostać na teren zaboru rosyjskiego, przyłączyła się z początku do oddziału Dionizego Czachowskiego, potem zaś walczyła z wojskiem Mariana Langiewicza. Została adiutantką tego dowódcy. Uczestniczyła w walkach, przenosiła meldunki, dbała o zaopatrzenie. Wiosną 1863 roku Langiewicz i Pustowójtówna ewakuowali się do Galicji. Resztę życia Anna spędziła na emigracji.
„Halka” – opera Stanisława Moniuszki, ukończona w 1847 roku, opowiada dramatyczną historię wiejskiej dziewczyny uwiedzionej przez panicza. Dzieło mogło stanowić artystyczną odpowiedź na wydarzenia towarzyszące wybuchowi powstania krakowskiego w 1846 roku. Na czym polegała mająca wówczas miejsce rabacja galicyjska?
Środowiska niepodległościowe przebywające na emigracji przygotowywały w 1845 roku powstanie mające objąć trzy zabory. Władze pruskie dość wcześnie dowiedziały się o tych planach. Ruszyły aresztowania w Wielkopolsce, wkrótce też w Królestwie Polskim. Do planowanej na luty 1846 roku akcji powstańczej mogły przystąpić jedynie Kraków i zachodnia część Galicji (głównie obwód tarnowski). W działania konspiracyjne była zaangażowana przede wszystkim szlachta. Próbowano wciągnąć do powstania chłopów. Pozostawali oni jednak nieufni. Austriaccy agenci podsycali te nastroje, wzbudzając niechęć chłopów do szlachty. Władze namawiały do dochowania wierności cesarzowi, obiecywały ograniczenie pańszczyzny i nagrody finansowe za napaść na powstańców. W rezultacie doszło do niszczenia dworów i mordowania szlacheckich rodzin. Zginęło ponad 1000 osób. Jednym z przywódców rabacji był gospodarz ze Smarzowej – Jakub Szela. Największe spustoszenia i zbrodnie miały miejsce w obwodzie tarnowskim.
Dramat uwiedzionej dziewczyny. „Halka” Stanisława Moniuszki
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
