Wiek trzech Augustów. Utrata suwerenności, próby reform i walka zbrojna o niepodległość Polski w XVIII wieku
Sprawdź swoją wiedzę. Zapraszamy do historycznych fiszek!
Rzeczpospolita była długo uważana za państwo tolerancyjne, szanujące prawa innowierców. Które wydarzenie z czasów panowania Augusta II Mocnego nadszarpnęło reputację Polski jako kraju stanowiącego bezpieczne schronienie dla protestantów?
W 1724 roku doszło w Toruniu do rozruchów zapoczątkowanych bijatyką pomiędzy uczniami protestanckiego gimnazjum i słuchaczami kolegium jezuickiego. Luteranie zdemolowali budynek katolickiej szkoły i zbezcześcili święte obrazy. Wypadki oburzyły ogół szlachty Rzeczypospolitej. Król August II postanowił wykorzystać konflikt, by odwrócić uwagę rzesz szlacheckich od poważnych spraw politycznych. Choć podczas zamieszek nikt nie zginął, działający w imieniu monarchy sąd asesorski wydał zdumiewająco surowy wyrok. Na toruńskich luteranów spadły ciężkie represje, a burmistrz i dziewięciu radnych zostało ściętych. Okrucieństwo odbiło się szerokim echem w całej Europie. Polskę przedstawiano jako państwo prześladujące innowierców.
Tumult toruński, czyli o okrucieństwie konfliktów religijnych
Jako polityk nie zasłużył sobie na zbyt przychylną opinię potomnych, za to ulubionemu miastu zapewnił wszechstronny rozwój. Jaki wspaniały obiekt zawdzięcza Białystok hetmanowi Janowi Klemensowi Branickiemu?
Dzięki przychylności Augusta III Sasa doszedł do najwyższych godności w państwie: wojewody krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Ulegał wpływom agentów pruskich i francuskich, a równocześnie marzył o koronie polskiej. Poparł konfederatów barskich przeciwko Stanisławowi Augustowi. Podążając krętą drogą w polityce, wytrwale dbał o Białystok. Ze swej rezydencji uczynił prawdziwą perłę architektury barokowej – pałac słusznie nazywany dziś podlaskim Wersalem. Ufundował Wojskową Szkołę Inżynierii i Budownictwa – pierwszą tego typu uczelnię na ziemiach polskich. Wsparł kompleksową odbudowę miasta po wielkim pożarze w 1753 roku.
Jedną z ulubionych dziedzin sztuki był dla Stanisława Augusta Poniatowskiego teatr. Jaki niezwykły obiekt, mający stanowić odpowiednią oprawę dla spektakli, polecił wznieść król w warszawskich Łazienkach?
Stanisław August uważał, że poprzez teatr można oddziaływać na społeczeństwo – edukować je w duchu patriotyzmu i promować przedsiębrane przez monarchę reformy. Aby przyciągnąć możliwie wielu widzów, monarcha postanowił wybudować w parku łazienkowskim, tuż koło swej własnej rezydencji, Teatr Na Wodzie. Śmiały projekt zrealizował architekt Jan Chrystian Kamsetzer w latach 1790–1793. Scenę umieszczono na brzegu jednego ze stawów, widownię dla 1000 osób oddzielał kanał wypełniony wodą. Całość zdobiła bogata dekoracja rzeźbiarska, między innymi posągi przedstawiające antycznych dramaturgów.
Stanisław August Poniatowski choć sam nie zasłynął osiągnięciami wojskowymi, z zapałem upamiętniał wielkich poprzedników. W jaki sposób król uczcił zwycięzcę spod Wiednia – Jana III Sobieskiego?
Honorowanie zasłużonych przodków miało służyć wychowywaniu społeczeństwa, ale też i zapewnić monarsze uznanie wśród patriotycznie nastawionej części społeczeństwa. Setna rocznica odsieczy wiedeńskiej znakomicie nadawała się do uroczystej celebry, tym bardziej że bliska królowi Katarzyna II właśnie rozpoczęła kolejną wojnę z Turcją. Dobrze więc było przypomnieć zasługi Polski w wojnach z Imperium Osmańskim. W całym kraju organizowano w 1783 roku uroczyste nabożeństwa, pokazy „żywych obrazów”, oddawano armatnie saluty. Marcello Bacciarelli rozpoczął prace nad monumentalnym malowidłem „Odsiecz Wiednia”. Znacznie spóźnionym zwieńczeniem świętowania rocznicy było nadzwyczaj uroczyste odsłonięcie pomnika Jana III w warszawskich Łazienkach w 1788 roku.
Bezpośrednim powodem zawiązania konfederacji barskiej był uchwały sejmu z 1768 roku, przywracające prawa innowiercom i ograniczające suwerenność Polski. W jaki sposób konfederaci manifestowali swe przywiązanie do wiary katolickiej i tradycji narodowych?
Ingerencja Rosji w sprawy Rzeczypospolitej, uprowadzenie przywódców opozycji sejmowej, a przede wszystkim równouprawnienie dysydentów głęboko oburzyły niechętną królowi szlachtę. Konfederaci barscy zbrojnie wystąpili przeciwko monarsze. Swój patriotyzm i głęboki związek z katolicyzmem podkreślali zarówno strojami, jak i używanymi symbolami. Powszechnie stosowanym nakryciem głowy była konfederatka – wysoka, sukienna czapka z czworokątnym denkiem, obszyta barankowym futrzanym otokiem. Zwana inaczej rogatywką, uważana za czysto polskie nakrycie głowy. Kojarzona odtąd z walką o wolność, dała początek tradycyjnemu nakryciu głowy żołnierzy polskich. Motywy religijne, zwłaszcza wizerunki Matki Boskiej znalazły się nie tylko na sztandarach konfederackich, ale też na ryngrafach – ozdobnych, półokrągłych blachach powszechnie noszonych na piersi.
Stanowczy protest przeciwko zgodzie sejmu na I rozbiór Polski wyraził dramatycznym gestem poseł Tadeusz Reytan, co upamiętnił po latach Jan Matejko. Dlaczego sławny obraz „Reytan – upadek Polski” wywołał początkowo oburzenie polskiej publiczności?
Dzieło Matejki jest traktowane jako hołd złożony bezkompromisowemu posłowi z ziemi nowogródzkiej i należy do kanonu twórczości patriotycznej. Jednak w 1866 roku premiera obrazu zszokowała publiczność. Ukazani na płótnie Adam Poniński, Franciszek Ksawery Branicki i Szczęsny Potocki stanowili w XVIII wieku kwiat arystokracji, a 90 lat później ich potomkowie wciąż odgrywali ważną rolę w życiu społeczeństwa. Zdumiewano się, jak młody malarz mógł tak otwarcie obnażyć i wyeksponować zdradę, korupcję, pychę magnatów? Jak śmiał zawstydzać szanowane rodziny? Polacy nie byli gotowi na szczery, bolesny rozrachunek z przeszłością. Józef Ignacy Kraszewski stwierdził nawet, że „Policzkować trupa matki się nie godzi”. Dzieło nie znalazło nabywcy wśród Polaków. Zakupił je do swej kolekcji cesarz Franciszek Józef.
Medycyna XVIII wieku nie mogła szczycić się znaczącymi osiągnięciami. Tym większy szacunek wzbudzają pionierskie działania w dziedzinach, które dotąd nie należały do szczególnie rozległych. Jaka ważna inicjatywa medyczna rozwinęła się w końcu XVIII wieku w Białymstoku?
Izabela z Poniatowskich Branicka, siostra Stanisława Augusta, wdowa po hetmanie Janie Klemensie Branickim, władająca podlaskim Wersalem po śmierci męża, położyła znaczne zasługi na polu kultury i edukacji. Na jej zaproszenie przybył w 1790 roku do Białegostoku doktor Jakub Feliks de Michelis. Znakomity chirurg i położnik poświęcił się organizowaniu opieki lekarskiej i sanitarnej oraz edukacji medycznej. Do najważniejszych osiągnięć doktora de Michelisa należało utworzenie w Białymstoku pałacowej szkoły położnych, która z czasem została przekształcona w Instytut Akuszerii. Zgodne z osiągnięciami ówczesnej nauki fachowe kształcenie kobiet gotowych do przyjmowania porodów przyczyniło się do podniesienia poziomu zdrowia mieszkanek Podlasia.
Inicjatorzy powstania kościuszkowskiego dokładnie przygotowali moment rozpoczęcia insurekcji, starając się już na początku walki uzyskać szerokie poparcie społeczne. Jakie dwa znamienne epizody z pierwszych chwil insurekcji 1794 roku upamiętnili polscy malarze?
Początek powstania 1794 roku nierozerwalnie wiąże się z przysięgą Tadeusza Kościuszki na Rynku Głównym w Krakowie. Świadkiem tej sceny najprawdopodobniej był malarz Michał Stachowicz. W następnych latach, odpowiadając na oczekiwania patriotycznej publiczności, chętnie malował różne epizody insurekcji, często powracając do motywu pamiętnego ślubowania Naczelnika. Zanim jednak Kościuszko udał się na Rynek, by „całemu Narodowi Polskiemu” obiecać walkę o wolność, miało miejsce jeszcze jedno ważne wydarzenie. Przyszły wódz insurekcji wraz z generałem Józefem Wodzickim poświęcili swe szable w kościele przy klasztorze Kapucynów na Piasku. Tę chwilę po niemal stu latach odtworzył akwarelami Walery Eljasz Radzikowski.
Dowódcy powstania kościuszkowskiego musieli zmierzyć się z prozaicznym, lecz ważnym problemem… braku pieniędzy. W jaki sposób władze powstania postanowiły zapewnić dopływ środków na potrzeby prowadzenia walki o niepodległość?
Władze powstania kościuszkowskiego musiały stawić czoło materialnym potrzebom wojsk powstańczych. Konieczne było znalezienie środków na zakup broni, sprzętu, zaopatrzenie w żywność. Wobec braku pieniędzy Rada Najwyższa Narodowa zdecydowała się na emisję pieniędzy papierowych. Specjalnie utworzona Dyrekcja Biletów Skarbowych przygotowała emisję banknotów. Do obiegu trafiły nominały: 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 złotych. Bilety zaprojektowali bankier Jędrzej Kapostas oraz księgarz i drukarz Karol Gröll. Każdy nominał osobiście zatwierdzał Naczelnik Tadeusz Kościuszko. Wprowadzenie w czasie insurekcji banknotów, zamiast tradycyjnie używanych monet wykonanych z kruszców, stanowiło pierwszy taki wypadek w dziejach Polski.
Finis Poloniae – koniec Polski – miał zawołać Tadeusz Kościuszko, padając ranny w ostatniej bitwie insurekcji 1794 roku? Gdzie rozegrała się ta batalia i co przyczyniło się do porażki wojsk polskich?
Ostatnia, krytyczna dla losów powstania kościuszkowskiego, bitwa rozegrała się 10 października 1794 roku pod Maciejowicami. Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej zamierzał śmiałym atakiem zapobiec połączeniu zagrażających Warszawie trzech rosyjskich korpusów dowodzonych przez generałów Ottona Wilhelma von Derfeldena, Aleksandra Suworowa oraz Iwana Fersena. Realizację ambitnego planu uniemożliwiły szczupłość wojsk polskich oraz błędy popełnione przez podległych Kościuszce dowódców. W tej sytuacji Naczelnik musiał podjąć działania obronne, podczas których strona polska wykazała się brakiem dostatecznej inicjatywy, a część żołnierzy samorzutnie rozpoczęła odwrót.
Zobacz HISTORIA: ŚCIĄGNIJ
Zespół portalu HISTORIA: POSZUKAJ opracował dwa zestawy pakietów dydaktycznych. Pierwszy – przeznaczony dla nauczycieli szkół podstawowych, drugi – dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Każdy składa się z kilkunastu artykułów wybranych z zasobu portalu, wprowadzenia metodycznego zawierającego charakterystykę materiałów oraz z propozycji ćwiczeń ułatwiających pracę ze wskazanymi tekstami. Autorami artykułów są specjaliści – historycy i historycy sztuki, naukowcy, muzealnicy, nauczyciele, wytrawni popularyzatorzy historii. Zapraszamy do Historia: ściągnij!
